दशकपूर्ती "'सप्रे'म भेट"ची / Ten years of Blogging

English version of this blog follows the Marathi version below.

नमस्कार मित्र/मैत्रिणींनो.

सर्वप्रथम तुम्हा सर्वांना दिवाळीच्या आणि आजच्या भाऊबीजेच्या हार्दिक शुभेच्छा. यंदाची तुमची दिवाळी छान जात असेल अशी आशा करतो.

आजच्या दिवशी बरोबर १० वर्षांपूर्वी म्हणजे २०१३ च्या भाऊबीजेला मी माझ्या " 'सप्रे'म भेट " या ब्लॉगचा शुभारंभ केला होता. त्याला आज दहा वर्षे पूर्ण झाली. आजपर्यंत मी सामाजिक विषय, १९४० ते १९७० या काळातील हिंदी चित्रपट संगीत, संगीतकार आणि चित्रपट तारका या विषयांवर एकूण ५४ ब्लॉग्स लिहिले. याव्यतिरिक्त माझ्या Facebook भिंतीवर आणि WhatsApp च्या माध्यमातून विडंबन कविता, प्रासंगिक लिखाण आणि गेल्या १०-११ महिन्यांपासून दर शनिवारी एक सुवचन (गंमतीशीर Quotes) असा उपक्रम राबवत आहे. 

माझ्या ब्लॉगचे Home Page आहे:  https://dhananjayrsapre.blogspot.com/

आपण जरूर भेट द्या. आवडले तर Follow/Like/Forward करा ही नम्र विनंती. धन्यवाद.

कुठलेही काम चालू केले की त्यात १० वर्षे हा महत्वाचा आणि मोठा टप्पा असतो. या टप्प्यावर तुम्हाला मागे वळून पाहता येते आणि एक प्रकारे आपल्याच कामाचे सिंहावलोकन करता येते. हेच आजच्या ब्लॉगचे प्रयोजन. आजचा हा ५५वा ब्लॉग. आपल्या सर्वांच्या सहकार्याने आणि प्रोत्साहनाने मी इथपर्यंत पोहोचू शकलो त्याबद्दल सर्वांना मनापासून धन्यवाद. 

मला विशेष उल्लेख करावासा वाटतो तो माझ्या २ अगदी जवळच्या मित्रांचा - अद्वैत धर्माधिकारी आणि विश्वास करंदीकर. अद्वैत आणि विश्वास दोघेही माझ्या ब्लॉग प्रवासात कायम बरोबर होते/आहेत. दोघांनीही मला वेळोवेळी उपयुक्त सूचना केल्या आहेत, तसेच सदैव प्रोत्साहन दिले आहे.

आजच्या दशकपूर्तीनिमित्ताने " 'सप्रे'म भेट " नवीन रूपात (Look & Feel) सादर करत आहे. याचबरोबर माझ्या ब्लॉगचा नवीन लोगो (चिन्ह) सादर करताना मला अत्यंत आनंद होत आहे. हा लोगो माझी Architect भाची - सौ. पल्लवी शिधये-अभ्यंकर - हिने डिझाईन केला आहे. तुम्हाला आवडेल अशी आशा आहे.

मी कधी लिहायला सुरुवात केली हे आता नक्की आठवत नाही. आयुष्यात कधी माझ्या हातून काही लिखाण होईल असे शाळा-कॉलेजात असताना कोणी सांगितले असते तरी त्यावर मी स्वतःच विश्वास ठेवला नसता. ७वी पर्यंत मराठी माध्यमातून आणि त्यानंतर सेमी-इंग्रजी माध्यमातून शिकल्यानंतरही मराठी भाषा ही आयुष्यात कायमच Higher राहिली, पण इंग्रजी मात्र आजही Lower च राहिलेली आहे. त्या काळात मराठी वाचनही खूप झाले. शाळेतील मराठीचे शिक्षक, मराठी साहित्य, मॅजेस्टिक गप्पा आणि वसंत व्याख्यानमाला यांसारखी मराठी विचारपीठे, मराठी नाटके, चित्रपट आणि संगीत यांनी माझे आयुष्य समृद्ध केले. 
 
राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या आणि आई-वडिलांच्या संस्कारांनी स्वतःच्या पलीकडचेही जग बघायला शिकवले. माझ्या बाबांचे आयुष्य, फिरतीची नोकरी असतानाही सामाजिक काम करण्याची त्यांची धडपड, आणि अथक प्रयत्नातून त्यांच्या मनासारखी संस्था/शाळा उभी राहिल्यावर त्यांच्या चेहऱ्यावर दिसलेले अतीव समाधान/आनंद यामुळे आपणही आयुष्यात समाजासाठी जमेल तसे काहीतरी सतत केले पाहिजे ही भावना वाढीस लागली.

 
१९८० नंतर देशात उलथापालथ होणाऱ्या अनेक घटना बघत होतो, त्याविषयी वाचत होतो. हे सर्व होत असताना निष्क्रिय, स्वतःमध्ये मश्गुल असलेला समाज, बेशिस्त, अप्रामाणिक, चारित्र्यहीन, भ्रष्टाचारी माणसे बघून संताप व्हायचा. याचा परिणाम असा झाला की मी मला जे वाटते ते कुठल्यातरी माध्यमातून व्यक्त करायचे ठरवले. याची सुरुवात मित्र/नातेवाईकांना पत्र, ई-मेल लिहून झाली. २००३ साली राजदीप सरदेसाई, वीर संघवी यांच्या लेखांवर प्रतिक्रिया दिली. त्यानंतर वर्तमानपत्रांना पत्र लिहायला लागलो. २००५ ते २०१० या काळात "सकाळ", "लोकसत्ता" यांसारख्या मराठी वृत्तपत्रात माझी काही पत्रे छापूनही आली. पण तरीही त्या लेखनाचे स्वरूप त्या त्या घटनांपुरतेच मर्यादित राहिले. 
 
२०१३ सालच्या ऑगस्ट महिन्यात डॉ. नरेंद्र दाभोळकरांची दुर्दैवी हत्या झाली. त्याच दिवसापासून अनेक मराठी वृत्तपत्रे आणि TV Channels मधून तथाकथित निःष्पक्ष पत्रकार हे कुठलाही पुरावा हातात नसताना हिंदुत्ववादी संघटनांवर आरोप करायला लागले. एवढेच नव्हे तर डॉ. दाभोळकरांच्या श्रद्धांजली सभेतील सर्व वक्त्यांनी हिंदुत्ववाद्यांवर यथेच्छ तोंडसुख घेतले. हे सर्व बघून मी या सर्व पुरोगाम्यांचा बुरखा फाडणारा एक छोटासा लेख लिहिला आणि काही वृत्तपत्रे आणि मासिकांना पाठवून दिला, पण एकानेही तो छापला नाही. ते अपेक्षितच होते. त्यामुळे अंतिमतः मी माझा स्वतःचा ब्लॉग सुरु करण्याचे ठरवले. २०१३ सालच्या भाऊबीजेला "'सप्रे'म भेट" चा आरंभ केला.

पहिला ब्लॉग प्रदर्शित केला तो होता "विवेकवादी आणि परिवर्तनवादी कार्यकर्त्यांना अनावृत्त पत्र"

 

सामाजिक विषयांवर लिहीत असताना माझा रोख कायम समाजातील लोकांवर राहिलेला आहे. कारण फक्त व्यवस्था आणि राजकारणी यांना शिव्या देऊन परिस्थितीत बदल होत नसतो असे मला वाटते. शिवाय संघाच्या संस्कारांनी मला हे शिकवले आहे की ज्या बदलाची आपण अपेक्षा करतो तो बदल प्रत्येकाने स्वतःपासून सुरु केला पाहिजे. या भावनेतून "आपण सगळेच काचेच्या घरातील सहवासी?", "तुम्हाला हेच हवे आहे काय?", "बाप्पांच्या आगमनाच्या निमित्ताने", "पुलवामा : क्रियाशील अतिरेकी, निष्क्रिय समाज!!" आणि "अप्रूपाचे अप्रूप" हे लेख लिहिले.
 
आयुष्याच्या विविध टप्प्यांवर काही सामाजिक कार्यकर्त्यांशी परिचय झाला, त्यांचे काम, त्यांची तळमळ जवळून बघण्याचे भाग्य लाभले. आजूबाजूला इतकी विपरीत परिस्थिती असतानाही हे कार्यकर्ते कुठली प्रेरणा घेऊन अविरतपणे समाजासाठी काम करतात हे मला कायम पडलेले एक कोडे आहे. त्यांची भेट, त्यांच्याशी झालेला/होणारा संवाद हे मला कायम प्रेरणा देतात. भोवतालच्या नकारात्मक वातावरणात एका दृढ निश्चयाने ठराविक विषय/उद्दिष्ट घेऊन अविरत सकारात्मक काम करणाऱ्या, आणि तरीही अंधारात राहणाऱ्या या कार्य-दीपांची ओळख माझ्या मित्र-परिवाराला व्हावी या उद्देशाने मी "वसुंधरेवरील तारे" ही मालिका सुरु केली. आजपर्यंत फक्त २ ताऱ्यांची ओळख करून देऊ शकलो - वसुंधरेवरील तारे - मिलिंद प्रभाकर सबनीस  (वंदे मातरम चे अभ्यासक) आणि वसुंधरेवरील तारे - डॉ. प्रभाकर चिंतामण जोशी (भोर तालुक्यातील रावडी गावात १९८३ सालापासून अविश्रांत मेहनत घेऊन शाळा सुरु करणारे डॉक्टर). भविष्यात अजूनही काही जणांवर लिहिण्याचा मानस आहे.
 
माझे बाबा हे माझे आदर्श होते, आहेत आणि राहतील. सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे त्यांचे संपूर्ण आयुष्य हे कष्टाचे आणि अतिशय तळमळीने केलेल्या सामाजिक कामांचे होते. जानेवारी २०१७ मध्ये ते गेल्यानंतर मला त्यांच्यावर लिहावेसे वाटले. सप्टेंबर २०१७ मध्ये मी त्यांच्यावर "बाबा...." हा प्रदीर्घ लेख लिहिला. माझ्याही नकळत त्यांचा संपूर्ण जीवनपट मला माहिती होता हे मला लेख लिहून झाल्यावर लक्षात आले! आजपर्यंतचा माझा हा सर्वाधिक लोकप्रिय (१७३९ views) ब्लॉग ठरला यात नवल नाही!! 😊

जानेवारी २०२२ मध्ये मला लिखाणाची एक अनोखी संधी मिळाली. पुण्यातील भारतीय विचार साधना प्रकाशनाने भारताच्या स्वातंत्र्याच्या अमृतमहोत्सवानिमित्त "स्वराज्य @७५" या उपक्रमाअंतर्गत "मराठी रंगभूमी कलाकारांचे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील योगदान" या विषयावर लिहिण्याची संधी मला दिली. तो एक वेगळा पण छान अनुभव होता. 
 
सामाजिक विषयांवर फक्त गंभीर स्वरूपाचेच नाही तर उपरोधिक लिहूनही विषय पोहोचवता येतो असे वाटल्याने २ लेख त्या स्वरूपाचे लिहिले - "मोदीजी, तुम्हारा चुक्याच!" आणि "माझे सविनय कायदेभंगाचे प्रयोग". यातील पहिल्या लेखाला ३३८ views मिळाले!

जसे सामाजिक विषय मला जवळचे आहेत तसेच संगीत, विशेषतः चित्रपट संगीत, गायक, संगीतकार हेही माझे आवडीचे विषय आहेत. गाण्याची आवड मला लहानपणापासूनच होती, हे गुण माझ्यात माझ्या आईमुळे आले. आईलाही गाण्याची आणि गाणी म्हणण्याची अतिशय आवड आहे. सुरुवातीला म्हणजे १९८०च्या दशकात मीही इतरांसारखा विविध भारती ऐकायचो. सवाई गंधर्व महोत्सवाला दर वर्षी हजेरी लावायचो, पण शास्त्रीय संगीत मला फार कळले नाही व भावलेही नाही, आजही ते कळत नाही. साधारण १९८५-८६ साली शिरीष कणेकर यांची "गाये चला जा" आणि "यादों की बारात" ही दोन पुस्तके वाचली व रेडिओवर ऐकू येतात त्यापेक्षाही वेगळी, चांगली गाणी आहेत हे कळले. 

मग ही जुनी गाणी (म्हणजे १९४०-७० च्या काळातील) जिथून मिळतील तिथून जमवण्याचा, ती ऐकण्याचा छंदच लागला. रेडिओवर सतत ऐकू येणारे लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल, R. D. बर्मन, S. D. बर्मन, मदनमोहन, कल्याणजी-आनंदजी, बप्पी लाहिरी, नौशाद, ओ. पी. नय्यर, सी. रामचंद्र यांच्याशिवायही अनेक गुणी संगीतकार आणि त्यांच्या गाण्यांची ओळख कणेकरांच्या पुस्तकातून झाली. याशिवाय माधव मोहोळकर यांचे "गीतयात्री" हे पुस्तक, राजू भारतन यांची पुस्तके आणि इसाक मुजावर यांचे लेख वाचून हिंदी चित्रपटसृष्टीविषयी अधिक माहिती झाली.

इंटरनेटवरही अनेक लोकांनी चित्रपट आणि चित्रपट संगीत या विषयावर प्रचंड काम करून ठेवले याची अभ्यास करताना जाणीव झाली. उदा. https://www.hindilyrics4u.com/ या संकेतस्थळावर हिंदी गाण्यांची प्रचंड यादीच आहे, आणि ती यादी संगीतकार, गीतकार, चित्रपट, गायक अशा विविध वर्गवारीनुसार तुम्ही शोधू शकता, तर Songs of Yore - Old Hindi film songs या संकेतस्थळावर १९३०-१९६० या काळातील चित्रपट आणि संगीतावर अनेक लोकांनी अतिशय माहितीपूर्ण आणि अभ्यासपूर्ण लेखन करून ठेवले आहे. याशिवायही अनेक चांगली संकेतस्थळे आहेत. मला ब्लॉग्स लिहिताना या सर्व संकेतस्थळांचा खूप उपयोग होतो याबद्दल मी त्यांचा ऋणी आहे.

सध्या रेडिओ आणि TV Channels वर लागणारी धांगडधिंग्याची गाणी आणि सुमार चित्रपट बघून वाटले की का नाही जुन्या काळातील चांगले चित्रपट किंवा गाणी एकही चॅनेल लावू शकत? १९८० नंतर जन्मलेल्या पिढीला १९४० ते १९६५ या हिंदी चित्रपटांच्या सुवर्णकाळाची ओळख करून दिली नाही तर त्यांना कळणार कसे की चांगले चित्रपट, चांगले संगीत हे काय आहे? 

या भावनेतून त्या अद्भुत काळाची, त्यातील संगीतकारांची आणि त्यांच्या गाण्यांची ओळख नव्या पिढीला व्हावी या उद्देशाने मी "अनमोल रतन" ही एक भाग-एक गीत या संकल्पनेवर आधारलेली मालिका चालू केली. आजपर्यंत "अनमोल रतन" च्या १६ भागातून १६ उत्कृष्ट गाण्यांची ओळख करून दिली. त्या त्या गाण्यामागची पार्श्वभूमी, संगीतरचनेचे आणि गायनाचे वैशिष्ट्य इ. पैलूंवर प्रत्येक भागातून थोडासा प्रकाश पाडत असतो. प्रत्येक गाण्याचे काही ना काही वैशिष्ट्य होते. उदा. लता आणि किशोर कुमार यांचे पहिले द्वंद्वगीत, उस्ताद अल्लारखाँ (उस्ताद ज़ाकिर हुसैन यांचे पिताजी) यांनी संगीतबद्ध केलेले एक गीत, लताजींनी गायलेले एक सुमधुर बंगाली गाणं, इ.

चित्रपट संगीत या विषयावर लिहीत असताना माझा भर हा कायम अप्रसिद्ध, अंधारात राहिलेल्या संगीतकारांवर असतो. कारण सचिनदेव बर्मन, लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल, R. D. बर्मन, मदनमोहन यांच्याबद्दल अनेक जणांनी अनेक वेळा लिहिलेले आहे, त्यामुळे मी वेगळे काय लिहिणार? पण यांचेच समकालीन अनेक संगीतकार होते जे यांच्याइतकेच किंबहुना काकणभर सरसच होते, पण तरीही आज त्यांची नावे व गाणी फारशी ऐकू येत नाहीत. त्यामुळे मी अशाच कलाकारांवर लिहायचे ठरवले आहे.

या कारणास्तव "अनमोल रतन" या मालिकेतून मी संगीतकार विनोद, जयदेव, जमाल सेन आणि पं. रविशंकर यांची कारकीर्द व त्यांनी संगीतबद्ध केलेली सुमधुर गाणी सादर केली. 

तसेच विस्मृतीत गेलेल्या/माहिती नसलेल्या अनेक संगीतकारांवर आवर्जून लिहिले. उदा. ज्यांनी हिंदी चित्रपटात पार्श्वसंगीत आणले असे रायचंद (R. C.) बोराल, ज्यांनी हिंदी चित्रपटसंगीताची पंजाबी शैलीचे संगीत देऊन बदलून टाकली असे मास्टर गुलाम हैदर, "लाहोर", "बाजार" सारख्या चित्रपटातून अप्रतिम संगीत देणारे श्यामसुंदर, हिंदी चित्रसृष्टीतील पहिली संगीतकार जोडी हुस्नलाल-भगतराम आणि हिंदी व बंगाली दोन्ही भाषांमधील चित्रपटातून स्वतंत्र प्रतिभेचे संगीत देणारे संगीतकार हेमंतकुमार.

याचबरोबर मी सुलोचना चव्हाण (पूर्वाश्रमीच्या कदम) आणि मन्ना डे यांच्यावरही दोन लेख लिहिले, पण ते माझ्या स्वभावाप्रमाणे त्यांच्या लोकांना माहित नसलेल्या पैलूंवर. उदा. सुलोचना चव्हाण यांची हिंदी चित्रपटगीते आणि मन्ना डे यांची संगीतकार म्हणून कारकीर्द.
 
काही मित्र-मैत्रिणींच्या आग्रहावरून २ अभिनेत्रींवर स्वतंत्र भाग लिहिले - वहिदा रेहमान यांच्यावर "हमारी वहिदा" (६९१ views) आणि स्व. मीनाकुमारी यांच्यावर "एक थी मीनाकुमारी..." (१८० views). दोनही भागातून या तारकांची काही सर्वोत्कृष्ट गाणीही सादर केली. दोन्ही लेखांना चांगला प्रतिसाद मिळाला.
 
माझे सर्वाधिक आवडते दोन संगीतकार म्हणजे सज्जाद हुसैन आणि अनिल विश्वास. यापैकी सज्जादना त्यांच्या माहीम, मुंबई येथील घरी प्रत्यक्ष भेटण्याचे भाग्य मला मार्च १९९५ मध्ये लाभले, त्यावर मी "Sajjad Hussain - The Inimitable Maestro - Part 2" या ब्लॉगमध्ये अतिशय विस्ताराने लिहिले. हा ब्लॉग लिहिताना मला स्वतःला पुनःप्रत्ययाचा आनंद मिळाला. 

लता मंगेशकर हे माझे दैवत आहे, जरी मी नास्तिक असलो तरी! फेब्रुवारी २०२३ मध्ये त्यांच्या निधनाला एक वर्ष पूर्ण झाले, त्यानिमित्ताने त्यांची ३० सर्वोत्कृष्ट दुर्मिळ गाणी मी ३ भागात सादर केली त्या गाण्यांच्या वैशिष्ट्यांसह - "गाए लता, गाए लता - एकल गाणी", "गाए लता, गाए लता - द्वंद्वगीते" आणि "गाए लता, गाए लता - इतर भाषांतील गाणी". तीनही भागांना उत्तम प्रतिसाद मिळाला. 
 
माझा पन्नासावा ब्लॉग मी हिंदी चित्रपट संगीताचे भीष्म पितामह अनिल विश्वास यांच्यावर लिहायचा हे आधीपासूनच ठरवले होते, पण त्यांची ३० वर्षांची प्रदीर्घ कारकीर्द एका भागात मांडणे शक्य नव्हते म्हणून ४ भागात सादर केले - "जीवन आणि कारकीर्द", "अनिलदांनी स्वरबद्ध केलेली पुरुष गायकांची गाणी", "सर्वोत्कृष्ट द्वंद्वगीते" आणि "अनिल विश्वास-लता यांची गाणी". या चारही भागांनी मला अतीव समाधान दिले. आपण हे चारही भाग आणि त्यातील गाणी आवर्जून बघावीत अशी माझी आपल्याला विनंती आहे.
 
गेल्या १० वर्षात मी एकूण ५४ भाग लिहून प्रदर्शित केले! त्यांना आजपर्यंत एकूण १२,४३३ Views मिळाले! थोडेसे विश्लेषण खाली देत आहे:
 

याशिवाय मी थोडेफार ब्लॉग-बाह्य लिखाण Facebook आणि WhatsApp वर केले. उदा. २०१९ मध्ये "संत ज्ञानेश्वर आणि सामाजिक समरसता" या विषयावरील लेख, २५ जुलै २०२३ रोजी शिरीष कणेकर यांचे निधन झाल्यावर त्यांच्यावर लिहिलेला छोटासा लेख, पुण्यातील रात्री-अपरात्री होणाऱ्या तोडफोडीच्या घटनांवर "रात्रीस खेळ चाले, या षंढ टोळक्यांचा" हे विडंबनगीत, रोज न चुकता WhatsApp Forward करणाऱ्यांना उद्देशून केलेले "सावर रे सावर रे" हे विडंबनगीत, पितृपंधरवड्यावर केलेली कविता, माझ्या पहिल्यावहिल्या परदेश प्रवासाचे वर्णन, इ. हे सर्व तुम्हाला माझ्या Facebook Wall वर बघायला मिळेल. 
 
माझे ब्लॉग्स खूप मोठे असतात अशी अनेक जणांची तक्रार आहे, आणि ती मला १००% मान्य आहे. मी थोडक्यात लिहू शकत नाही हा माझा सर्वात मोठा दोष आहे. यावर तोडगा म्हणून मी साधारण ८-१० मिनिटांचा ब्लॉग-वाचनाचा Audio काही ब्लॉग्समध्ये टाकून पाहिला; पण फारसा सकारात्मक प्रतिसाद मिळाला नाही. याकरता केलेल्या प्रयत्नांच्या मानाने प्रतिसाद अत्यल्प होता, त्यामुळे नंतर तो सोडून दिला.
 

यावरच आणखीन एक उपाय म्हणून एक वेगळा लेखन-प्रकार (Genre) मी डिसेंबर २०२२ पासून सुरु केला. छोटी-छोटी Quotations, ज्याला मी मराठीत "सुवचने" असे नाव दिले. धकाधकीच्या जीवनाने रंजल्यागांजल्या चेहऱ्यांवर थोडेसे हसू आणावे हाही उद्देश "सुवचने" चालू करण्यामागे होता. साधारणतः दर शनिवारी एक सुवचन पाठवायचे धोरण ठेवले, त्याशिवाय काही खास दिवशी प्रसंगानुरूप सुवचनेही लिहिली. आत्तापर्यंत एकूण ६१ सुवचने लिहून झाली आहेत. किमान १०० सुवचने लिहायची इच्छा आहे. पण ब्लॉग्स मोठे असतात म्हणून वाचत नाही अशी तक्रार करणारे चार ओळींची सुवचनेही वाचत नाहीत अथवा फॉरवर्ड करत नाहीत असा अनुभव आहे.

मी काही फार मोठा, अभ्यासू, विद्वान किंवा सिद्धहस्त लेखक नाही, तसेच माझ्या लेखन मर्यादांची मला जाणीव आहे. ग. दि. माडगूळकर, पु. ल. देशपांडे, व. पु. काळे, रत्नाकर मतकरी, वि. स. खांडेकर, रणजित देसाई, शंकर पाटील, व्यंकटेश माडगूळकर, द. मा. मिरासदार, मंगेश पाडगावकर, विंदा करंदीकर, मर्ढेकर  यांच्या १%  प्रतिभा सुद्धा माझ्याकडे नाही. गो.नी. दांडेकर, अनिल अवचट, आनंद यादव, गिरीश प्रभुणे, अच्युत गोडबोले, दुर्गा भागवत, शांता शेळके, इ. सारखा जीवनाचा वैविध्यपूर्ण आणि विस्तृत अनुभवही माझ्याकडे नाही. हे सर्व मान्य करूनही माझ्या विचारांशी प्रामाणिक राहून आणि तद्वत वागून माझे विचार आणि जे काही चांगले आहे - मग ते सामाजिक असो अथवा संगीत - ते समाजापर्यंत पोचवण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न मी माझ्या लेखनातून करत असतो.

 

माझे लेखन मी Facebook आणि WhatsApp च्या माध्यमातून जवळपास २००-२५० लोकांना पाठवत असतो. काही निवडक मित्र-मैत्रिणी आणि नातेवाईक हे बहुतेक वेळा छान प्रतिसाद देतात, त्यांचा मी मनापासून आभारी आहे.😊 पण हे वगळता एकूणच माझ्या सर्वच उपक्रमांना मिळणारा प्रतिसाद अत्यल्प आहे, तो खचितच उत्साहवर्धक नाही. आपल्याच एका मित्राने स्वतः लिहिलेले वाचावे, प्रतिक्रिया द्यावी किंवा कमीतकमी like/forward  करावे असे या २००-२५० पैकी कित्येकांना वाटत नाही!? ४ ओळींच्या ६१ सुवचनांमधले एकही सुवचन आजपर्यंत "Forwarded Many Times" झालेले नाही याचे मला राहून राहून आश्चर्य आणि दुःख वाटते. माझे सर्वच लिखाण उत्कृष्ट असते असा माझा दावा नाही. पण इतकेही टुकार मी खचितच लिहीत नाही; तरीही असे का होते हे कोडे मला पडले आहे. नक्कीच माझंच काहीतरी चुकत असेल असे वाटते, त्याशिवाय लोकांना माझे ब्लॉग्स वाचावेत व फॉरवर्ड करावेत असे वाटत नाही. 

 

इथे मला साहिर लुधियानवी यांनी लिहिलेल्या एका गीतातील ओळी आठवतात:

 

तरीही जोपर्यंत नवनवीन सुचत राहील तोपर्यंत मी लिहीत राहणार आहे. कारण समाजात वाईट गोष्टी पटकन रुजतात, चांगल्या गोष्टी रुजायला वेळ लागतो यावर माझा विश्वास आहे. "वो सुबह कभी तो आयेगी" ही आशा आहे, आणि आशेवरच माणूस जगत असतो हे सत्य आहे.
 
भविष्यात ब्लॉगच्या बाबतीत अजून काही नवीन प्रयोग करण्याचे डोक्यात आहे. कदाचित ते तुम्हाला आवडतील. बऱ्याच गुणी पण विस्मृतीत गेलेल्या संगीतकारांवर लिहायचे आहे. काही गायकांवरही लिहायचे आहे. बघू या कसे जमते ते.

 
हा दशकपूर्तीनिमित्त घेतलेला आढावा कसा वाटला ते नक्की कळवा. ब्लॉगमध्ये Comment टाकणार असाल तर आपले नाव जरूर टाका म्हणजे मला कळेल कोणी Comment दिली आहे ते. 

आपले प्रेम/आपुलकी आहेच, ती वाढावी ही अपेक्षा. धन्यवाद. 🙏🙏

=================================================

Namaskar friends,

To begin with, I wish you all a very Shubh, Healthy, Peaceful and Prosperous Diwali. Hope you had a great time.

Exactly 10 years back on this auspicious Bhaibeej day of Diwali, I had started my own blog viz. "Saprem Bhet". I have written 54 blogs so far on various social issues, Hindi film music from the period 1940-1970, Music Composers and few actors. Apart from the Blog, I have also written Satires, small articles and 2-4 line quotations (what I call as सुवचन) on my Facebook wall and WhatsApp.

My Blog's home page : https://dhananjayrsapre.blogspot.com/

Please do visit my blog. If you like it, please Follow/Like/Forward it. Thanks.

10 years is an important milestone in any journey be it professional or personal, as it gives you an opportunity to look back and introspect about your own performance. Today's 55th blog is only for this purpose. I could reach this milestone because of your love, affection and support. I acknowledge and thank you for the same. 🙏🙏

I would like to specifically mention two of my close friends - Advait Dharmadhikari and Vishwas Karandikar - who have been in this journey right from the beginning and have been providing valuable feedback regularly along with encouraging words. 

On this occasion, you will hopefully be delighted to see my blog in its new Look & Feel. I also want to share good news today. I am extremely pleased to release a new Logo for my blog. It's been designed by niece - Mrs. Pallavi Shidhaye-Abhyankar - who is an Architect herself. Hope you would appreciate and like it.

I do not remember exactly when I started writing. If anyone would have told me while I was studying that I would be writing a blog in future, I would not have believed that person then. Until Std 7th, my education medium was Marathi. However, in spite of learning in Semi-English/English medium after 7th, my Marathi still remained a notch higher than my English. In those days, I used to read lots of Marathi books. The Marathi subject teachers at my school, Marathi literature, Literary forums like Majestic Gappa and Vasant Vyakhyanmala (Lecture series), Marathi theatre, films and music have all enriched my life so far, which I cherish whole-heartedly.

The Sanskars that I inculcated from my parents and the teachings of the RSS enabled me to look beyond myself and my family. My father's entire life journey, his job that required to travel, and in spite of this his dedication to work for the society, and the tremendous happiness and satisfaction I witnessed on his face after the Educational Institute/School which he had dreamt of bare fruits, was something that inspired me to contribute in whatever way in the nation building.

While witnessing the events within our country after 1980, I could see many people in our society were being selfish, insensitive, dishonest, corrupt, undisciplined and I used to get very angry. As a result, I started feeling to express myself in some form and forum. I started writing letters/emails to relatives and friends. In 2003, I reacted to articles by Rajdeep Sardesai and Veer Sanghvi. Then I started writing letters to the newspapers. Between 2005 and 2010, some of my letters were printed in Marathi newspapers like "Sakal", "Loksatta". Yet the nature of the writing remained limited to those events.

In August 2013, Dr. Narendra Dabholkar was tragically murdered. From the same day onwards, many Marathi newspapers and TV channels started blaming Hindutva organizations without any evidence in hand. Not only that, all the speakers at Dr. Dabholkar's condolence meeting took potshots at the Hindutvadis. Seeing all this, I wrote a short article tearing the veil of all these so-called progressive liberals and sent it to few newspapers and magazines, but none of them printed it, which was expected. So finally, I decided to start my own blog. And at the auspicious occasion of Bhaubeej day of Diwali in 2013, I started "Saprem Bhet".

While writing on social issues, my focus has always been on people in the community. Because I don't think the situation will change just by abusing the system and politicians. Moreover, the Sangh's values have taught me that the change we expect in the society should start with ourselves first. In this spirit, I wrote few blogs - "Don't Thank God, I am in minority!", "What can we do for our country?", "Not Being Human!". Another blog "The Roasted Society" was a result of a program "Roasted Roadies" which was hosted by Ranveer Singh, Arjun Kapoor and Karan Johar, which had used extremely filthy and foul language, it left me wondering whether people should watch it with their families/kids.

I got to know some social workers at different stages of my life, had the privilege of seeing their work and their passion up close. One of the puzzles I've always had is what inspiration these activists take and work tirelessly for the community despite so many adversities around them. Meetings and interactions with them always inspired me. I then decided to start a series "वसुंधरेवरील तारे" to introduce few such dedicated social workers to my circle of friends and relatives. So far, I have managed to write about only 2 of them, but it's in Marathi only.

My father was, is and will always be my role model. As mentioned at the outset, his entire life has been one of hard work and passionate social work. After he died in January 2017, I wanted to write about him. In September 2017, I wrote a long obituary on him viz. "बाबा....".This is again in Marathi only since I could not express my feelings about my father better in any other language. While writing this article, I realized that unknowingly I had come to know his entire life journey! No wonder this was my most popular (1739 views) blog to date!! 

Like social issues, the music, especially film music, singers, musicians, is also my favorite subject. I used to like singing since my childhood. I have inherited this quality from my mother who herself was fond of music. In the early 1980s, I too used to listen to Vividh Bharati. I used to attend the Sawai Gandharva Festival every year, but I did not understand and like classical music very much. Even today I hardly understand it. But in 1985-86, I read 2 books by Shirish Kanekar, "Gaye Chala Ja" and "Yaadon Ki Baaraat", and realized that there are better songs than what you hear on the radio. 

I started collecting and listening to these old songs (i.e. from the 1940s and 1970s) from wherever they could be found. On Radio, one could always hear songs of Laxmikant-Pyarelal, R. D. Burman, S. D. Burman, Madanmohan, Kalyanji-Anandji, Bappi Lahiri, Naushad, O.P. , Nayyar, C. Ramchandra, etc. However, through Kanekar's books I realized that there are many other talented musicians. Apart from this, reading Madhav Moholkar's book "Geetyatri", Raju Bharatan's books and Isaak Mujawar's articles gave lot of information about the Hindi film industry.

Even on the internet, I realized that a lot of people have done some great work on the subject of film and film music. E.g. "https://www.hindilyrics4u.com/" website has a huge list of Hindi songs, and you can search songs based on composer, lyricist, film, singer, etc. Another good website is  "Songs of Yore - Old Hindi Film Songs" has very informative and scholarly articles on film and music of the period 1930-1960. Apart from this, there are many good websites which provide quality content on this subject.

When one listens to today's Radio and TV channels, one finds that there is no channel which airs great films and music from the golden era of Hindi cinema i.e. 1940-1965. In such a case, how will the generation born after 1980 will come to know about that era?

For this reason, I felt the need to introduce my friends and family to this wonderful golden period of Hindi films, its musicians and their songs. Thus, the one-part song series "Anmol Ratan" was born. To date, 16 episodes of "Anmol Ratan" have introduced 16 of the best songs. Each episode sheds a little light on the background behind the song, the composition and its peculiarities. 

When writing on the subject of film music, my focus has always on the composers who are unknown, in the dark. So, I decided to write about them. E.g. Pt. Ravishankar, Jaidev, Jamal Sen and Vinod. 

I have also written at length about some of the finest music composers of yesteryears. E.g. the first composer to introduce playback singing in Hindi films Raichand (R. C.) Boral, the composer who changed the style of Hindi film music through his Punjabi style compositions Master Ghulam Haider, another great composer Shyamsundar, the first Music composer duo Husnlal-Bhagatram and a composer who parallelly composed music for Bengali and Hindi films and still produced wonderful yet different compositios - Hemant Kumar. These are some of my best blogs till date.

I also happened to write on Sulochana Chavan (Kadam) and Manna Dey, however as per my logic, have focused on their lesser-known qualities. E.g. Sulochana Chavan's Hindi songs (She was a famous Marathi Laavani Singer) and Manna Dey's music compositions.

Few of my friends urged me to write on yesteryear actresses. Owing to their requests I came up with blogs on Waheeda Rehman viz. "हमारी वहिदा" (691 views) and on Meena Kumari viz. "एक थी मीनाकुमारी..." (180 views). I presented few of the best songs picturized on them. It evoked a good response.

Late Sajjad Hussain and Late Anil Biswas have been my most favorite music composers. I was fortunate enough to meet Sajjad saab at his residence in March 1995. I have penned a very emotional blog on "My Rendezvous with Sajjad Hussain".

The legendary singer Lata Mangeshkar has been my idol since childhood. I simply adore her voice and her singing. In Feb 2023, on the occasion of her first death anniversary, I presented 30 of most wonderful melodious songs through 3 blogs viz. "Lata - Solo", "Lata - Duets" and "Lata - Non-Hindi".

I had decided to write my 50th blog and dedicate it to the Bhishma-Pitamah of Hindi film music Anil Biswas. However since he had a long 30-year career, I could not summarize it in one blog, hence presented his work through 4 blogs viz. "Anil Biswas - Life", "Anil Biswas - Male Singers", "Anil Biswas - Finest Duets" and "Anil Biswas - Lata".

In the last 10 years, I completed writing 54 blogs which generated around 12,433 views! Sharing below a brief analysis:

 

People generally complain that my blogs are very lengthy and hence they cannot spare time to read them. I completely agree with them. My biggest weak point is that I cannot write in brief. To overcome this, I tried giving an 7-8 min. audio file (mp3) which was a read-out of my blog text, with an expectation that people will listen to the audio and then watch/listen to the songs presented in the blog. However, it evoked no response at all, hence I had to drop the idea; since creating an audio file, embedding it into the blog, etc. became too much of an overhead for me with no visible benefits.

Alternately, I started coming up with a 2-4 liner funny Quotations (सुवचन mostly in Marathi) and published one Quote every Saturday. Unfortunately, people who complained about lengthy blogs did not respond to the smallest of the quotes as well!

I am not a born writer, neither I have studied any subject deeply, nor I have vast and varied experience of life. I know my limitations very well. However, whatever I do/write, I do it very passionately and with utmost honesty. I share my blogs and other writings on my Facebook wall and through WhatsApp to a group of 200-250 people mostly consisting of my relatives and friends. There are few relatives and friends who regularly share their feedback, I would like to thank them wholeheartedly.

But, barring these, no one bothers to read/respond to the creative, original work that I post. This has been a huge disappoint for me and have forced me to think about quality of my writings.

Following lines from the famous song writer Sahir Ludhiyanvi portray my feelings aptly:

Having experienced this, I would still continue writing because it gives me great satisfaction. I believe that the society accepts bad things very easily, while good things take lot of time for the people to adopt. However, since I am an eternal optimist, I believe in "वो सुबह कभी तो आयेगी". 

In future, I am planning to come up with new things, new experiments with the blog, want to write about many unknown composers, want to present real gems from the golden era of Hindi film music. Hope you will like and appreciate it.

I would appreciate if you can share your feedback on this particular blog with your valuable suggestions for improvement. Please remember to share my blogs within your circles. 

Thank you for your time. 🙏🙏

Anil Biswas (Part 4) - Lata and Anil da: What a combination!

Namaskar Friends,

Welcome to the last part of my 4-part series on Anil Biswas alias Anil da. In Part 1, we learnt about his life and career as a music composer. In Part 2 we witnessed some of the finest songs Anil da had composed for his select male singers. Part 3 gave a glimpse of 10 of the best duets Anil da had composed. If you haven't had a chance to read Part 1, 2 and 3, don't worry. Here are the links:

Anil Biswas (Part 1) - मराठी

Anil Biswas (Part 1) - English

Anil Biswas (Part 2)

Anil Biswas (Part 3)

In this part, I am going to present 10 of Anilda's greatest gems composed for the legendary Lata Mangeshkar, first in Marathi and then in English. 

If you like it, please leave a comment on the blog itself with your name and share further. Thanks.

मित्रांनो, अनिल विश्वास आणि लता मंगेशकर यांच्यावर स्वतंत्र भाग लिहिण्याचे प्रमुख कारण आहे की १९४८ साली अनिलदांकडे लता जेंव्हा पहिल्यांदा "अनोखा प्यार" चित्रपटात गायली, तेंव्हापासून अनिलदांनी त्यांच्या कारकिर्दीत एकूण ३३९ गाणी स्वरबद्ध केली, त्यातील तब्बल १२७ गाण्यांमध्ये लता होती (८९ सोलो आणि ३८ इतरांबरोबर) म्हणजे जवळपास ३२% गाणी लताची होती. आणखीन थोडे खोलात जाऊन बघितले तर लता आल्यानंतर अनिलदांनी महिला गायकांना घेऊन २५५ गाणी बनवली त्यातील १२७ गाणी लताची होती, हे प्रमाण जवळपास ५०% आहे. यावरून आपल्याला अनिलदांच्या संगीतात लताचे काय स्थान होते याचा अंदाज येतो. 

पहिल्या भागात सांगितल्याप्रमाणे, अनिलदांनी स्वतः एके ठिकाणी असं म्हटलंय की ज्या वेळी लता फिल्म संगीताच्या क्षितिजावर उगवली, त्या वेळेपासून संगीतकारांसाठी एक अतिभव्य दालन खुले झाले की जेथे ते त्यांच्या प्रतिभेप्रमाणे काहीही स्वरबद्ध करू शकत होते कारण त्यांना विश्वास होता की त्यांची स्वररचना लताच्या गळ्यातून सहज उतरेल.

चला तर ऐकू या अनिलदांनी लतासाठी स्वरबद्ध केलेली १० अप्रतिम सुमधुर गाणी.

Friends, if you are wondering why there is a special article on just Lata Mangeshkar in a tribute series on Anil Biswas, well, here is the reason. Lata sang for Anil da for the first time in 1948 for the movie "Anokha Pyar". Since then, Anil da composed total 339 songs out of which Lata contributed to 127 songs (89 solo and 38 with others). If we analyze a bit further, we find that After Lata's entry into Anilda's camp, Anil da composed 255 songs that had at least one female singer in it. And Lata's contribution in these 255 songs was 127 - which is close to 50%. This tell us how important Lata was for Anil da.

Secondly, as mentioned in Part-1, Anil da himself had said once that after Lata came on the horizon, a world of limitless possibilities opened to the music composers then since she could sing anything that a composer would compose.

Let's now listen to the 10 of Lata's gems composed by Anil da.

Interesting Statistics about Lata's songs for Anil da (Year-Movie wise break-up)

1) Ik Dil Ka Lagana Baki Tha - Anokha Pyar (1948) - Lyricist Zia Sarhadi

१९४८ सालचा "अनोखा प्यार" म्हणजे जबरदस्त गाण्यांची जणू लयलूट होती. चित्रपटात एकूण ११ गाणी होती. त्याशिवाय ३-४ गाण्यांच्या वेगळ्या गायक/गायिकेच्या आवाजात रेकॉर्ड्स निघाल्या होत्या. असंच हे गाणं. "इक दिल का लगाना बाकी था". चित्रपटात हे गाणे नर्गिसवर चित्रित झाले आहे आणि मीना कपूर यांनी म्हटले आहे. पण HMV ने जेंव्हा "अनोखा प्यार" च्या रेकॉर्ड्स काढायच्या ठरवल्या तेंव्हा मीना कपूर आजारी असल्याने अनिलदांनी लताला सांगितले. लताही त्यावेळी नवीन होती व अनिलदांसारखे गुरु सांगताहेत म्हणून तीही तयार झाली. आणि काय गाऊन ठेवलंय लताने! पियानो, हवाईयन गिटार आणि तालवाद्य एवढ्या मोजक्या वाद्यांवर ही अप्रतिम चाल बांधली आहे अनिलदांनी. मीना कपूरनेही छान म्हटलंय, त्यांचं गाणं थोडं संथ लयीत आहे पण त्यांच्या आवाजातील दर्द जाणवतो, मीना कपूर यांचे गाणे इथे ऐका. लताचे गाणे ऐकू या.

"Anokha Pyar" released in 1948 was a treat for the music lovers. It had almost 10-11 songs in it. Moreover, there were versions of at least 3-4 songs separately. The first song of Lata-Anilda duo being presented below is one such version song. It was sung originally by Meena Kapoor in the movie and the song was picturized on Nargis. However, when HMV decided to bring out the records of "Anokha Pyar" songs, unfortunately, Meena Kapoor was unwell, hence Anilda requested Lata to record some of her songs, which she agreed. And thus we got a real gem from Lata-Anilda. The composition is managed only with few instruments. One can identify the Piano, Hawaiin Guitar and Rhythm instrument. You can listen to the original Meena Kapoor Song here. Her song is bit slow in its rhythm, but full of sorrow as per the situation demand. Let's listen to the Lata version below.

2) Mast Pawan Hai Chanchal Dhara - Jeet (1949) - Lyricist Prem Dhawan

हे लताचं अनिलदांकडचं वेगळ्या अंदाजातलं अतिशय गोड असं गाणं. गेल्या भागात आपण "जीत" मधलं देव आनंद आणि सुरैय्या यांच्यावर चित्रित झालेले एक गाणे पाहिले होते. हे गाणे दुसऱ्या एका जोडीवर आहे - मदन पुरी (जो पुढे खलनायक म्हणून प्रसिद्ध झाला) आणि सुरैया चौधरी. दोघेजण नदीमध्ये नौका वल्हवत आहेत आणि सुरैया हे गाणे म्हणते आहे. गाण्याची सुरुवातच मुळी एका बहारदार तानेने होते. होडीतले गाणे, पाठीमागे दिसणारी शिडाची नौका त्यामुळे अनिलदांनी ही तान नाविक / कोळी लोकं गातात तशी स्वरबद्ध केली आहे. लताच्या गाण्यातील छोट्या छोट्या मुरक्या, हरकती यामुळे गाण्याची नजाकत वाढते. गाण्याला स्वतःची अशी एक सुंदर लय आणि डौल आहे. या गाण्याचा USP म्हणाल तर "डोल" शब्दावर प्रत्येक वेळी लताने घेतलेला स्वरांचा हिंदोळा, अहाहा! ऐकाच हे अप्रतिम सुमधुर गीत.

This particular song shows a different Lata when she sings for Anil da. In the last part, we saw a duet picturized on the main leads of the film i.e. Dev Anand and Suraiyya. This song is picturized on the second pair of Madan Puri (famous Villain in his later days) and Suraiya Chowdhary. The two are rowing a small boat in the river, and on the backdrop we see a Sailboat, so Anil da has composed a suitable Taan at the beginning. Lata has shown her great versatility in singing the word "Dol" differently every time. Let's listen to this beautiful song.

3) Tumhare Bulane Ko Jee Chahata Hai - Laadli (1949) - Lyricist Prem Dhawan

लताने अनिलदांकडे गायलेले हे आणखी एक सदाबहार गाणे १९४९ साली आलेल्या "लाडली" या चित्रपटातील. यात एकूण ११ गाणी होती, त्यातील लताने ८ गाण्यांना आपला आवाज दिला आहे (५ सोलो व ३ इतरांबरोबर). गाण्याच्या स्वररचनेत गायकाचा आवाज सुप्रीम असेल हे अनिलदांचे वैशिष्ट्य आपल्याला या गाण्यातही  जाणवेल. परत एकदा फक्त पियानो, व्हायोलिन आणि अतिशय हळुवार वाजणारे तालवाद्य  यावर अनिलदांनी ही अप्रतिम स्वररचना केली आहे. लताच्या मधुर आवाजाने त्यावर कळस चढवला आहे. "चाहता" शब्द उच्चारण्याच्या वेगवेगळ्या पद्धती, "मुस्कुराने" शब्दावरची मुरकी किंवा शेवटच्या कडव्यात "ये जी चाहता है" मधील "ये" वर घेतलेली छोटीशी हरकत ऐका, किती सुंदर लागते कानाला. चला तर हे गाणे ऐकू या.

One of the many Evergreen songs that Lata has sung for Anil da from the movie "Laadli" (1949). It had 11 songs out of which Lata has sung 8 (5 solo and 3 with others). Even in this song, the voice of the singer is supreme, the accompanying music does not overpower it, this is pure Anil da style! Once again, you will realize that Anil da has composed the music for this song with Piano and Violin as the prime instruments, and still he is able to create an atmosphere of love and affection! Listen carefully to Lata's delivery of words like "Chahata", "Muskurane", "Ye", its a treat for the ears. Let's listen to the song.

4) Man Mein Kisi Ki Preet Basa Le - Aaram (1951) - Lyricist Rajendra Krishna

१९५१ सालचा देवआनंद-मधुबाला-प्रेमनाथ-दुर्गा खोटे अभिनित "आराम" हा चित्रपटही गाण्यांमुळे गाजला. "आराम" मध्ये ८ गाणी होती, आठही सोलो, त्यातील ५ लताची! पाचही गाणी अद्भुत आहेत. "मिल मिल के बिछड गये नैन", "बालमवा नादान", "उजडी रे मेरे प्यार की दुनिया", "रुठा हुआ चंदा है रुठी हुई चांदनी" आणि आज सादर करत असलेले "मन में किसी की प्रीत बसा ले". कुठलं गाणं वगळावं हा प्रश्नच पडतो. 

गाण्याच्या सुरुवातीला आपल्याला दिसतात राणी माँ (दुर्गा खोटे) या लीलाला (मधुबाला) घेऊन हॉल मध्ये येतात जिथे कुमार (प्रेमनाथ) पियानोवर सुरावटी छेडत असतो. आणि अचानक लीला गायला सुरुवात करते, त्या क्षणापासून ते पुढील १५-२० सेकंद तिघांच्याही चेहऱ्यावरचे भाव बघा - अभिनय काय असतो हे आपल्याला कळते. कुमार आश्चर्यचकित झालेला असतो, त्याची आई म्हणजे राणी माँ यांना कुमारचे प्रेम लीलावर आहे हे कळलेले असते, पण अजून लीलाने होकार दिलेला नसतो, त्यामुळे लीला हे गाणे नक्की कोणाला उद्देशून म्हणते आहे हे त्यांना कळत नाही, तर लीलाचे प्रेम श्यामवर (देव आनंद) असते, त्यामुळे ती कसनुसं हसत बघत जरी कुमारकडे असली तरी मनातून श्यामची आठवण काढत असते. तिघांच्या भावमुद्रा केवळ लाजवाब आहेत. 

बाकी गाण्याबद्दल काय बोलू? केवळ स्वर्गीय! माझ्या अत्यंत आवडत्या गाण्यांपैकी एक. चला ऐकू या.

"Aaram" (1951) had a great star cast in Dev Anand-Madhubala-Premnath-Durga Khote. The movie had 8 amazing Solo songs, out of which Lata contributed to 5! All of Lata songs are simply superb. E.g. "Mil Mil Ke Bichhad Gaye Nain", "Balamwa Nadan", "Ujadi Re Mere Pyar Ki Duniya", "Rutha Hua Chanda Hai" and the one being presented below "Man Mein Kisi Ki". I am always puzzled which one to present and which ones to omit.

As the song starts, we see Rani Maa (Durga Khote) and Leela (Madhubala) coming into the room where Kumar (Premnath) is playing Piano. Suddenly, Leela starts singing, from that moment watch the reactions on the faces of all three - simply amazing. Kumar is surprised to see Leela sing, his mother Rani Maa knowing that Kumar loves Leela, but she hasn't confirmed yet, so Rani Maa is unsure for whom Leela is singing, while Leela is in love with Shyam (Dev Anand), she has to keep a smiling face in front of Rani Maa and Kumar. Hats off to the Director and the actors.

I have nothing much to talk about the song. It's simply out of this world. One of my favorites. Let's listen and enjoy.

5) Beiman Tore Nainwa Nindiya Na Aaye - Tarana (1951) - Lyricist D. N. Madhok

१९५१ सालचा "तराना" हा दिलीपकुमार आणि मधुबाला यांचा एकत्रित पहिलाच चित्रपट. डॉ. मोतीलाल (दिलीपकुमार) आणि तराना यांच्यातील ही प्रेमकहाणी. गाण्याच्या सुरुवातीच्या संवादातून आपल्याला कळतं की मोतीला बरं नाहीये आणि त्यामुळे तराना त्याला झोपून विश्रांती घ्यायला सांगत आहे. (पण मधुबालासारखी तराना शेजारी असताना कोणाला झोप लागणे शक्य आहे का? 😆) मोती झोपण्याचे नाटक करतो हे कळल्यावर तराना त्याला बेईमान म्हणते, आणि अप्रतिम गाणे सुरु होते. या गाण्यात अनिलदांनी बासरीचा भरपूर वापर केला आहे. ही मधुर अशी बासरी वाजवली आहे अनिलदांचे मेव्हणे आणि सुप्रसिद्ध बासरीवादक पं. पन्नालाल घोष यांनी. सुरुवातीची बासरी आणि त्यानंतरचा सतारीचा तुकडा ऐकावा असाच. "बेईमान तोरे नैनवा" मधील "बेईमान" हा शब्द "बेईमाँ" असा सुद्धा म्हणता आला असता, पण इथे संगीत दिग्दर्शक आणि गायिका दोघांचेही कसब दिसते की "बेईमान" असा पूर्ण शब्द म्हटल्याने गाण्यातील गोडवा अधिक वाढतो. "ये रात कहीं भागी न जाये" यातील "रात" शब्दावर लताने काय सुंदर तान घेतली आहे! गीतकार दीनानाथ मधोक यांनी हे गाणे कमालच लिहिलंय. "आँखे बंद कर लो" असं सरधोपट सांगण्याऐवजी डॉ. मोतीच्या प्रेमात आकंठ बुडालेली तराना त्याला सांगते "ले मूँद ले अँखिया तनिक ज़रा", काय शब्द आहेत हो! गाणं कमालीचं श्रवणीय तर आहेच, पण मधुबालामुळे, तिचं हसणं, तिचं लाजणं यामुळे ते अधिक प्रेक्षणीय सुद्धा झालं आहे. खाली दिलेल्या video मध्ये गाणं संपता संपता दोघेही झोपी जातात, त्यानंतर जेंव्हा सकाळ होते तेंव्हा साधारण ३० सेकंद बासरीची सुरावट ऐकू येते ती केवळ लाजवाब. वाह, क्या बात है अशी दाद द्यावीशी वाटते  दिग्दर्शक, कॅमेरामन, अभिनेते, संगीतकार, गीतकार आणि गायिका यांच्या संचाला. चला तर ऐकू या हे अतिशय गोड असे गाणे.

Dilip Kumar and Madhubala starred for the first time together in this 1951 film "Tarana". The plot of the film revolves around the love story of Dr. Motilal (Dilip Kumar) and Tarana (Madhubala). The dialogues at the start of the video tell us that Tarana is trying to let Dr. Moti to sleep and rest. (It's another matter if anyone would want to sleep when Madhubala is next to you 😆) When she realizes that Dr. Moti is only pretending, she calls him "Beimaan" (Dishonest) and the song starts. You will hear a piece of Flute and Sitar at the beginning. Anil da has composed the entire song with Flute and Rhythm instrument as major instruments. His brother-in-law and famous Flute player Pt. Pannalal Ghosh has played the flute, and how sweet it can be heard! The delivery of some of the words like "Beimaan" is something to be noted. Also hear the beautiful Taan Lata takes on the word "Raat" in the line "Yeh Raat Kahin Bhaagi Na Jaaye". Lyricist Dinanath Madhok has penned this song beautifully. Any average person would have said "Aankhe Band Kar Lo" (Close your eyes", but a Kavi in D. N. Madhok writes "Le Moond Le Ankhiyan Tanik Jara", the use of Shuddh Hindi words is exemplary here. The song is an absolute treat to the ears, however, more so to the eyes because of sheer presence of the beautiful Madhubala and her smile. Please also listen to the wonderful Flute piece for about 30 seconds at the end of the video. Let's listen to this yet another real gem from Anil da and Lata.

6) Aankhon Mein Chitchor Samaye - Mehman (1953) - Lyricist P. N. Rangeen

अनिलदांनी एके ठिकाणी म्हटलं होतं की लताच्या आवाजाला आत्मा आहे. अनिलदांकडे लताने गायलेले प्रत्येक गाणे ऐकले की हे पुन्हापुन्हा जाणवतं. हे गाणंही असंच एक जीव ओतून गायलेलं गाणं. "मेहमान" (१९५३) मध्ये एकूण ८ गाणी होती, त्यातील ४ लताच्या वाट्याला आली होती. सर्व गाणी लोकप्रिय झाली. ह्या गाण्यातली काही वैशिष्ट्ये गाणे ऐकताना जाणवली ती देत आहे, तुम्हीही मन लावून गाणं ऐकलंत तर ही वैशिष्ट्ये तुम्हालाही जाणवतील व गाण्याचा आनंद द्विगुणित होईल.  १) गाण्याची सुरुवात आणि मुखडा दोन्ही अतिशय संथ लयीत आहे. "दरस दिखाये" या शब्दांची फेक बघा. २) मुखडा साधारण ०१:२२ ला संपतो आणि गाण्याची लयच बदलते, गाणे जलद होते, इथे आपल्याला बंगाली संगीताची झलक दिसेल. ३) अंतरा (कडवे) सुरु होतो, त्यात "मन में बैठा ऐसे वो" मध्ये "वो" नंतरची छोटीशी मुरकी घेऊन खालच्या स्वरावर येणे, केवळ जादू  ४) कडव्यामध्ये काही ठिकाणी दोन ओळींच्या मध्ये सतारीचे तुकडे आलेत, ते ऐका. एक ओळ दोनदा वेगळ्या पद्धतीने म्हटली आहे  ५) "सखी मन को तडपाये तरसाये" ही ओळ लताने अद्भुत म्हटली आहे, इथे पण "सखी" शब्दामध्ये आपल्याला बंगाली कीर्तनातील तारस्वराची आठवण होईल  ६) साधारण ०२:४५ ला कडवे संपताना गाणे पुन्हा संथ लयीत जाते त्यावेळी "फिर भी मन का मीत कहाये " या ओळीची सुरावट अशी अप्रतिम बांधली आहे की ती पुन्हा मुखड्याच्या लयीत येते.

अनिलदांची संगीत रचना अद्भुत आहे, आणि लताशिवाय हे गाणे अजून कोणी इतक्या ताकदीने, कौशल्याने गाऊ शकेल असं वाटत नाही. चला तर ऐकू या.

Anil da had once said that Lata's voice has soul in it. If you hear all the Lata songs for Anil da, you will agree with his views. The song being presented below is one such soulful song from the movie "Mehman" (1953). All the 8 songs from the movie were popular, Lata had sung 4 of them! While listening to this song, I could pick up some of what I call it the beauty spots from the song, I have listed few below. If you can follow these while listening to the song, you will enjoy its beauty more. 1) The opening of the song has slow rhythm, please note the delivery of the words "Daras Dikhaye" 2) From 01:22, the rhythm changes completely and the song picks up a faster rhythm, you will hear pure Rabindra Sangeet here 3) In the stanza, listen to the line "Man Mein Baitha Aise Wo" and a small Muraki on the word "Wo" to bring the Swar to a lower octave 4) In the stanza, Anil da has used Sitar pieces quite beautifully between the two lines 5) The last line of the stanza "Sakhi Man Ko Tadpaye Tarsaye" will remind you of a Bengali Kirtan style 6) At 02:45 the song changes the rhythm again through the line "Phir Bhi Man Ka Meet Kahaye", what a beautiful transformation!

Anilda's composition, his music arrangement is extraordinary in this song. And what a rendering by the one and only Lata! Let's listen to the song.

7) O Jaanewale Raahi Ek Pal Ruk Jana - Raahi (1953) - Lyricist Prem Dhawan

१९५३ सालचा "राही" हा चित्रपट ख्वाजा अहमद अब्बास यांनी दिग्दर्शित केला होता. यात देव आनंद, बलराज साहनी आणि नलिनी जयवंत हे प्रमुख कलाकार होते. दिग्दर्शक स्वतः साम्यवादी विचारांचे असल्याने त्यांनी या चित्रपटातून आसाम मधील चहाच्या मळ्यात काम करणाऱ्या बिहारी मजुरांच्या शोषणाची व्यथा मांडली होती. अनिलदांनी सुद्धा आपल्या गीतातून आणि पार्श्वसंगीतातून त्या व्यथांना अनुरूप अशा चाली दिल्या. हे गाणे चित्रपटात दोन वेगवेगळ्या मनःस्थितींमध्ये आहे - एक आनंदी तर दुसरी दुःखी. या गाण्याची चाल अनिलदांनी पंजाबच्या "इक पल वई जानां" या लोकगीतावर बांधली आहे. आनंदी गाण्याची लय आणि ताल तुम्हाला डोलायला लावतात तर दुःखी गाणं तुम्हाला भावविवश करतं. दोन्ही गाण्यात पहिलं कडवं समान आहे, पण मूडनुसार चाल वेगवेगळी आहे. ऐकू या दोन्ही गाणी.

"Raahi" released in 1953 was directed by the well-known director Khwaja Ahmed Abbas. It had Dev Anand, Balraj Sahni and Nalini Jaywant in the lead roles. Since Abbas himself was influenced by Communism, he portrayed the pains of Bihari laborers working in Tea fields of Assam. Anil da composed the music which was apt for the situation. This particular song is in two moods - Happy and Sad. Anil da had taken the tune of this song from a famous Punjabi folk song "Ik Pal Wai Janaa". The rhythm and beat of the happy song is very cheerful, while the sad song is extremely touching. In both versions, the words of the first stanza are same, but tune is different suiting the mood of the song. 

8) Na Dir Deem Tan De Re Na - Pardesi (1957) - Lyricist Asad Bhopali, Prem Dhawan

इथून पुढची म्हणजे शेवटची तीनही गाणी ही शुद्ध भारतीय शास्त्रीय संगीतावर आधारलेली आहेत. "परदेसी" (१९५७) या चित्रपटातील या गाण्याला भरतनाट्यम नृत्याची पार्श्वभूमी आहे. त्यामुळे अनिलदांनी या गाण्याची चाल दक्षिण भारतीय संगीतावर आधारलेली आहे. गाण्यात सतार, बासरी यांबरोबरच मृदंग आणि घटम ही अस्सल दक्षिण भारतीय वाद्ये ऐकू येतात. लताने हे गाणे खूपच गोड गायले आहे.

The last 3 songs of this part are based on pure Indian Classical Music. This particular song from the 1957 film "Pardesi" is picturized on a professional Bharat Natyam dancer, hence Anil da has used South India (Carnatic style) music for this song. Thus, you will hear Mrudungam and Ghatam also being played along with Sitar and Flute. Lata sounds so sweet in this song.

9) Intezaar Aur Abhi - Char Dil Char Rahen (1959) - Lyricist Sahir Ludhiyanwi

"चार दिल चार राहे" हा त्या काळातील Multi-Starrer चित्रपट म्हणावा लागेल. कारण त्यात मीनाकुमारी, राजकपूर, शम्मीकपूर, निम्मी, अजित, अन्वर हुसेन, डेव्हिड असे प्रसिद्ध कलाकार होते. तरीही हा चित्रपट चालला नाही. पण आश्चर्य म्हणजे १९६२ मध्ये हाच चित्रपट जेंव्हा रशियात प्रदर्शित झाला तेंव्हा तिथे तो जवळपास ४ कोटी लोकांनी पाहिला आणि आजच्या गणिताप्रमाणे या चित्रपटाने जवळजवळ ६०० कोटी रुपयांचा गल्ला जमावाला होता. यातील "कच्ची है उमरिया" हे मीना कपूरने गायलेले गाणे प्रचंड गाजले. लताचे "इंतजार और अभी" हे पूर्णतः शास्त्रीय संगीतावर आधारलेले गाणेही लोकांना आवडले. अनिलदांनी १९५३ मधील "हमदर्द" चित्रपटातील "ऋतू आये ऋतू जाये" या जबरदस्त रागमालेनंतर प्रथमच हा प्रयोग या गाण्यात केला, आणि पुन्हा एकदा आपली स्वररचनेवरची हुकूमत सिद्ध केली. हे गाणी यमन, बिहाग आणि भैरव या तीन रागात बांधलेले आहे. गाणे निम्मीवर चित्रित झाले आहे. आणखीन एक चमत्कार या गाण्यात बघायला मिळतो (हो, मी त्याला चमत्कारच म्हणेन) तो म्हणजे दोन कडव्यांच्या मध्ये अनिलदांनी फक्त घड्याळाच्या एका ठोक्याचा आवाज वापरला आहे, दुसरे कुठलेही संगीत नाही. या एका ठोक्याने दिग्दर्शक बदललेली वेळ दाखवतो तर अनिलदा राग-बदल दाखवतात! कमाल! ऐकाच हे सुंदर गाणे.

"Char Dil Char Raahe" was a multi-starrer movie from 1959. It had some big names like Meena Kumari, Raj Kapoor, Shammi Kapoor, Nimmi, Ajit, Anwar Hussain and David. However, the big star cast did not help the movie in India. But, in 1962, when it was released in Russia (then Soviet Union), the film got immense response. As many as 4 crore people watched it and the film earned approx. 600 crores (in today's terms)! The song "Kachchi Hai Umariya" sung by Meena Kapoor became extremely popular. Anil da composed a Raagmala for the first time after using it very successfully in 1953 movie "Hamdard" and once again proved his mastery. Song is picturized on Nimmi. This song has been composed in 3 Raag viz. Yaman, Bihag and Bhairav. Not sure whether it is Director's creativity or Anilda's to show the clock and its ticking sound to depict the change in the time from Evening to Night to Early Morning. There is just one clock tick between 2 stanzas to implement the transfer from one Raag to another, no music piece at all! You are simply amazed to see such creativity.

10) Ja Main Tose Naahi Bolu - Sautela Bhai (1962) - Lyricist Shailendra

१९६० नंतर अनिलदांची कारकीर्द उतरणीला लागली होती. १९६१ ते १९६५ या पाच वर्षात अनिलदांचे फक्त ५ चित्रपट आले. त्यातील "सौतेला भाई" (१९६२) आणि "छोटी छोटी बातें" (१९६५) यातील काही अप्रतिम गाणी वगळली तर अनिलदांच्या संगीतात पूर्वीची चमक दिसली नव्हती. उदा. "लागी नाही छुटे रामा" (सौतेला भाई - मीना कपूर, लता), "ज़िन्दगी का अजब फसाना है" (छोटी छोटी बातें - मुकेश, लता), "ज़िन्दगी ख्वाब है था हमें भी पता" (छोटी छोटी बातें - मुकेश), "कुछ और जमाना कहता है" (छोटी छोटी बातें - मीना कपूर) आणि खाली सादर करत असलेले गाणे या गाण्यातून अनिलदांनी पुन्हा एकदा त्यांच्यातली संगीतकाराची प्रतिभा दाखवून दिली. पण हे म्हणजे विझत चाललेल्या प्रतिभेच्या दिव्याची ज्योत मोठी व्हावी त्याप्रमाणे होते. 

"सौतेला भाई" (१९६२) या चित्रपटातील "जा मैं तोसे नाही बोलू" हे गाणे मिश्र अडाणा या रागावर आधारित आहे. हे गाणे कोठ्यावरचे आहे. त्यामुळे अनिलदांनी सारंगी आणि तबल्याचा यथेच्छ वापर केला आहे. लताचे स्वर, तिची शब्दफेक, तिने घेतलेल्या अवघड ताना, तिने गाण्यातून प्रकट केलेले भाव सगळे कधीही न विसरता येण्यासारखे, उच्च दर्जाचे. चला तर ऐकू या भागातील हे शेवटचे अप्रतिम गाणे.

Anilda's long career was fading out slowly after 1960. Between 1961 and 1965, he did only 5 movies. Out of 23 songs he produced for these 5 movies, only a handful were really good and showed us his genius. E.g. "Laagi Nahi Chhute Rama" (Sautela Bhai - Meena Kapoor, Lata), "Zindagi Ka Ajab Fasana Hai" (Chhoti Chhoti Baatein - Mukesh, Lata), "Zindagi Khwab Hai Tha Hamein Bhi Pata" (Chhoti Chhoti Baatein - Mukesh), "Kuchh Aur Zamana Kehta Hai" (Chhoti Chhoti Baatein - Meena Kapoor) and the song being presented below were the examples of Anilda's genius.

"Ja Main Tose Naahi Bolu" (Sautela Bhai-1962) song was based on the Raag Mishra Adana. It's a courtesan song, hence Anilda has promptly used Sarangi and Tabla as his main instruments. Lata, as usual, has been outstanding in her delivery of lines, her Taan, the emotions she has portrayed through her voice all are exemplary, of high class and one remembers it forever. Let's now listen to this wonderful song, which is the last song of this Part-4.

With this, I conclude the 4-part series on the genius, Bhishma Pitamah of Hindi film music - Anil Biswas. Hope you liked it. Please do leave a comment on the blog with your name. Thank you.