Namaskaar!
English version of the blog follows the Marathi version below. Please do read and share your feedback. Thanks.
Good News - Don't have time to read the entire blog? No worries. You can now "listen" to it below.
English Audio:
Marathi Audio:
या दुनियेत संगीत फार थोड्या जणांना येतं असा माझा ठाम समज आहे. म्हणजे लोकं गाणी ऐकतात पण त्यातल्या खाचाखोचा, बारकावे, सौंदर्य त्यांना कळतंच असं नाही (बऱ्याचदा त्याची गरजही नसते हेही खरेच). मग एखाद्या कवितेला किंवा गाण्याला चाल लावणं तर दूरच. बरं, एकटा माणूस कदाचित प्रयत्न करून चाल लावेलही पण तेच काम दोघे करू लागले तर किती अवघड असेल याची नुसती कल्पनाच केलेली बरी!
पं. भगतराम यांचा जन्म १९१४ सालचा तर पं. हुस्नलाल यांचा १९२० चा, पंजाब मधील जालंधर जिल्ह्यातील काहमा या गावातील. त्यांचे वडील देवी चंद आणि थोरले बंधू पं. अमरनाथ (जे स्वतः त्याकाळचे प्रख्यात संगीतकार होते) यांच्या प्रेरणेने हुस्नलाल आणि भगतराम दोघांनी संगीताचे शिक्षण घ्यायला सुरुवात केली. हुस्नलाल यांनी शास्त्रीय संगीताचे शिक्षण संगीत महामहोपाध्याय पं. दिलीपचंद्र वेदी यांच्याकडे तर व्हायोलिनचे शिक्षण उस्ताद बशीर खान यांच्याकडे घेतले. त्यामुळे हुस्नलाल शास्त्रीय गायन आणि व्हायोलिन वादन दोन्हीत तरबेज झाले. भगतराम हे उत्तम हार्मोनियम वादक होते.
पं. हुस्नलाल-भगतराम जोडीचा पहिला चित्रपट "चाँद" यातील गाणी खूप गाजली, विशेषतः "दो दिलों को ये दुनिया मिलने भी नहीं देती" हे गीत. या चित्रपटाच्या यशानंतर प्रभात फिल्म कंपनीने या जोडीला १९४६ सालचा "हम एक है" हा चित्रपट दिला. यात विशेष म्हणजे हुस्नलाल-भगतराम यांनी "ओ नदिया किनारे मोरा गांव रे" हे गाणे आपल्या मराठमोळ्या माणिक वर्मा यांच्याकडून गाऊन घेतले!
हुस्नलाल-भगतराम यांच्याकडे सोलो व द्वंद्व मिळून एकट्या लताने एकूण ११०, रफीने ९६ तर सुरैय्याने ६३ गाणी म्हटली आहेत. गीतकार क़मर जलालाबादी यांच्याशी हुस्नलाल-भगतराम यांचे खास नाते जुळले होते असे वाटते कारण त्यांनी या जोडीसाठी तब्बल १५१ गाणी लिहिली आहेत, म्हणजे एकूण गाण्यांच्या ३७%!
वरील दोन हिट चित्रपटांशिवाय या जोडीने "आज की रात" (१९४८), "बालम", "जलतरंग", "बांसरीया", "नाच", हमारी मंझिल" (सर्व १९४९), "आधी रात", "छोटी भाभी", "मीना बझार", "बिरहा की रात", "सरताज" इ. चित्रपटातूनही असंख्य सुमधुर गाणी रसिकांना भेट दिली.
पं. हुस्नलाल-भगतराम यांची काही उल्लेखनीय गाणी:
१) दो दिलों को ये दुनिया मिलने भी नहीं देती - चाँद (१९४४) - गायिका मंजू - गीतकार क़मर जलालाबादी
२) इक दिल के टुकड़े हज़ार हुए - प्यार की जीत (१९४८) - गायक मोहम्मद रफ़ी - गीतकार क़मर जलालाबादी
४) लुट गयी उम्मीदों की दुनिया - जलतरंग (१९४९) - गायिका लता मंगेशकर - गीतकार सरशार सैलानी
५) क़िस्मत बिगड़ी दुनिया बदली - अफसाना (१९५१) - गायक मुकेश - गीतकार असद भोपाली
६) बेदर्द शिकारी अरे बेदर्द शिकारी - सनम (१९५१) - गायिका सुरैय्या, लता मंगेशकर - गीतकार क़मर जलालाबादी MUST WATCH
- लता आणि सुरैय्या यांच्या फार थोड्या द्वंद्वगीतांपैकी हे एक. या गाण्यात तरुण वयातील मीनाकुमारी आणि सुरैय्या दिसतील.
७) मोहब्बत की हम चोट खाये हुए है - फ़रमाइश (१९५३) - गायक तलत महमूद - गीतकार क़मर जलालाबादी
८) आज लैला को मजनू का प्यार मिला - अद्ल-ए-जहाँगीर (१९५५) - गायिका लता मंगेशकर - गीतकार क़मर जलालाबादी
पं. हुस्नलाल-भगतराम यांनी त्यांच्या संगीतात पंजाबी लोकगीते आणि ठेक्याचा यथेच्छ वापर केला. किंबहुना त्यांचा विशिष्ट पंजाबी ठेका हेच त्यांच्या बहुसंख्य गाण्यांचे वैशिष्टय ठरले. इतके की पुढे शंकर-जयकिशन, लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल, ओ. पी. नय्यर यांनी याच ठेक्याला त्यांच्या पद्धतीने वळण देऊन आपले संगीत लोकप्रिय केले. त्यांनी आपल्या संगीतात हार्मोनियम, व्हायोलिन, हवाई गिटार, पियानो, ढोलकी आणि क्वचित मटका यांचा सढळ हाताने वापर केला. हुस्नलाल-भगतराम यांच्याकडे शंकर (शंकर-जयकिशन जोडीमधील), लक्ष्मीकांत (लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल जोडीमधील), खय्याम, महेंद्र कपूर तसेच एस. मोहिंदर (व्हायोलिनवादक व संगीतकार) यांना शिकवण्याचे श्रेय जाते.
दुर्दैवाने त्यांचा विशिष्ट पंजाबी ठेका हाच त्यांच्या ऱ्हासाला कारणीभूत ठरला, कारण फार वेगळे संगीत ते देऊ शकले नाहीत, तसेच चित्रपटसृष्टीत टिकून राहण्यासाठी ज्या गोष्टी करायला लागतात त्या त्यांनी केल्या नाहीत. त्यामुळे १९५५ नंतर हळूहळू त्यांचे काम कमी होत गेले. त्यांचा शेवटचा चित्रपट होता १९६६ सालचा "शेर अफगाण".
त्यानंतर पं. हुस्नलाल कंटाळून दिल्लीला निघून गेले व उपजीविकेसाठी शास्त्रीय गायनाचे तसेच व्हायोलिन वादनाचे कार्यक्रम करू लागले. तर पं. भगतराम मुंबईतच राहून इतर संगीतकारांच्या ताफ्यात हार्मोनियम वाजवत राहिले. २८ डिसेंबर १९६८ रोजी पं. हुस्नलाल यांचे वयाच्या अवघ्या ४८व्या वर्षी निधन झाले. तर त्यानंतर पाचच वर्षांनी म्हणजे २९ नोव्हेंबर १९७३ रोजी पं. भगतराम वयाच्या अवघ्या ५९व्या वर्षी हे जग सोडून गेले. प्रसिद्ध सरोद वादक झरीन शर्मा (दारूवाला) या पं. भगतराम यांच्या सुनबाई.
जवळपास ११ वर्षे चित्रसृष्टी गाजवणाऱ्या आणि अनेक अप्रतिम गाणी देणाऱ्या या गुणी संगीतकार जोडीला विनम्र अभिवादन.
आज मी मला आवडणारी पं. हुस्नलाल-भगतराम यांची ४ गाणी खाली सादर करणार आहे. आशा आहे की ती तुम्हालाही आवडतील. प्रतिक्रिया द्यावी ही नम्र विनंती. धन्यवाद.
१) तेरे नैनों ने चोरी किया - प्यार की जीत (१९४८) - गायिका सुरैय्या - गीतकार क़मर जलालाबादी
२) मोहब्बत के धोख़े में कोई ना आये - बड़ी बहन (१९४९) - गायक मोहम्मद रफ़ी - गीतकार राजेंद्र कृष्ण
३) मनवा में प्यार डोले - सरताज (१९५०) - गायक जोहराबाई अंबालावाली आणि मुकेश - गीतकार मजरुह सुलतानपुरी
४) वो पास भी रहकर पास नहीं - अफ़साना (१९५१) - गायिका लता मंगेशकर - गीतकार असद भोपाली
लताच्या काही उत्कृष्ट गाण्यांपैकी हे एक गाणे. अभिनेत्री वीणावर ("चलती का नाम गाडी" मधील अशोक कुमारची प्रेयसी कामिनी, किंवा "पाकिजा" मधील नवाबजान) हे गाणे चित्रित झाले आहे. प्रत्येक अंतऱ्यातील पहिल्या दोन ओळी या तालवाद्यांशिवाय लताने काय अप्रतिम म्हटल्या आहेत! तिचा सूर, छोट्या छोट्या मुरक्या केवळ अप्रतिम. संबंध गाण्यात पियानो आणि व्हायोलिनचा सुंदर वापर हुस्नलाल-भगतराम यांनी केला आहे, आणि जोडीला आहे त्यांचा प्यारा ठेका!
संदर्भ:
१) https://www.millenniumpost.in/sundaypost/inland/in-the-wrong-league-501799?infinitescroll=1
२) http://downmelodylane.com/husnlalbhagatram.html
३) https://apnaorg.com/articles/aujla-2/
४) https://www.hindigeetmala.net/search.php?value=bhagatram&type=2
५) https://www.cinemaazi.com/people/bhagatram
Friends,
Very few lucky ones in this world understand Music is my strong belief. Many of us listen to the songs everyday but not many would understand its nuances such as Raag, Taal, etc. It's true that to enjoy the song one does not need to understand it technically. But this explains why composing music is so difficult for one person, let alone a duo!
Both, Husnlal and Bhagatram hailed from a small village Kahma in Jalandhar district of Punjab. While Bhagatram was born in 1914, Husnlal was born in 1920. Their father Devi Chand and elder brother Pt. Amarnath - who himself was an accomplished music composer in those days - were the real inspiration behind both the brothers taking up music as their career. Husnlal learnt Hindustani Classical Music from Sangeet Mahamahopadhyay Pt. Dilip Chandra Vedi. He also had Violin training from Ustad Bashir Khan of Patiyala. Bhagatram had been a good Harmonium player.
During 1939-40, Bhagatram worked as a solo music composer and composed music for about 8 films; however just like his music, people did not take notice of him. His elder brother Pt. Amarnath used to be extremely busy with his work. Thus, when Prabhat Film Company approached him to compose music for their upcoming film 'Chand' in 1944, he refused, but suggested Husnlal's name. Prabhat agreed to take Husnlal as composer. But when Pt. Amarnath learnt that Husnlal will have to go to Pune (erstwhile Poona) alone, out of anxiety for the youngest brother, he pleaded to Prabhat Film Company to allow Bhagatram to assist Husnlal in the music composing work. The company grudgingly agreed but on the condition that only Husnlal will be paid. Both agreed and thus came the first film of the duo Pt. Husnlal-Bhagatram. 'Chand' had in all 11 songs in it and all became reasonably popular.
Manik Verma |
Between 1946 and 1947, Husnlal Bhagatram did few more films, but nothing notable. However, 1948 changed their life forever with the superhit film "Pyaar Ki Jeet" starring Rehman, Suraiyya, Gope and Manorama. It had 7 songs out of which 3 were sung by Suraiyya. All songs like "O Door Janewale Vaada Na Bhool Jana" (Suraiyya), "Ik Dil Ke Tukde Hazar Hue" (Rafi), "Kitne Door Hai Huzoor" (Surinder Kaur) became extremely popular with the audience. Then came another super duper hit "Badi Behen" in 1949. It had 8 songs - 3 by Lata, 4 by Suraiyya and 1 by Rafi. Songs "Chale Jana Nahin" (Lata), "Woh Paas Rahe Ya Door Rahe", "Tum Muzko Bhool Jaao" (Suraiyya) were big hits.
From the song "Tere Nainon Ne Chori Kiya", the music piece just after the Mukhada has been copied as is by Shankar-Jaikishan in their famous song "Jiya Beqarar Hai" from their film "Barsaat". Listen to this song presented below.
Lata has sung total 110 songs (solo+duet), Suraiyya 65 songs and Rafi 95 songs under the duo's music direction. The composer duo seemed to have special association with Lyricist Qamar Jalalabadi - he wrote 151 songs for them i.e. whooping 37%.
Some of the other notable films by this musical duo were "Aaj Ki Raat" (1948), "Balam", "Jaltarang", "Bansariya", "Naach", "Hamari Manzil" (1949) and "Aadhi Raat", "Chhoti Bhabhi", "Meena Bazar", "Birha Ki Raat" and "Sartaj" (1950).
Some of the best songs of Husnlal-Bhagatram:
1) Do Dilon Ko Yeh Duniya - Chand (1944) - Singer Manju - Lyricist Qamar Jalalabadi
2) Ik Dil Ke Tukde Hazar Hue - Pyaar Ki Jeet (1948) - Singer Mohammad Rafi - Lyricist Qamar Jalalabadi
4) Lut Gayi Ummedon Ki Duniya - Jaltarang (1949) - Singer Lata Mangeshkar - Lyricist Sarshar Sailani
5) Qismat Bigadi Duniya Badali - Afsana (1951) - Singer Mukesh - Lyricist Asad Bhopali
6) Bedard Shikari Are Bedard Shikari - Sanam (1951) - Singers Suraiyya and Lata Mangeshkar - Lyricist Qamar Jalalabadi MUST WATCH
- One of the rare duets by Suraiyya and Lata picturized on young and gorgeous Meena Kumari and Suraiyya herself
Husnlal-Bhagatram were the harbingers of Punjabi folk music and Punjabi Theka in the Hindi films. They widely used Violin, Harmonium, Hawain Guitar, Piyano and Dholak in their brilliant compositions. Shankar (of Shankar-Jaikishen), Laxmikant (of Laxmikant-Pyarelal), Khayyam, Mahendra Kapoor and S. Mohinder all were the disciples of Husnlal-Bhagatram.
Unfortunately, they got caught in their own style (Punjabi Theka) so much that they could not produce varied kind of music after 1955, which ultimately proved their undoing as they slowly saw the decline. The last Hindi movie they did was "Sher Afgan" in 1966.
After this, Pt. Husnlal went back to Delhi and started doing Classical music and Violin programs for earnings, while Pt. Bhagatram stayed back in Mumbai playing Harmonium for other Music composers. Pt. Husnlal died of cardiac arrest on 28th December 1968 at the early age of 48, and Pt. Bhagatram died on 29th November 1973 at the age of 59.
Let's remember these great melodious composers and remember their songs that entertained us till now.
Today, I am going to present below 4 of their songs which I consider to be their signature songs. Hope you will like it. Please do share your comments. Thanks.
1) Tere Nainon Ne Chori Kiya - Pyaar Ki Jeet (1948) - Singer Suraiyya - Lyricist Qamar Jalalabadi
2) Mohabbat Ke Dhokhe Mein Koi Naa Aaye - Badi Behen (1949) - Singer Mohammad Rafi - Lyricist Rajinder Krishna
3) Manwa Mein Pyaar Dole - Sartaj (1950) - Singers Zohrabai Ambalawali and Mukesh - Lyricist Majrooh Sultanpuri
4) Woh Paas Bhi Rahkar Paas Nahin - Afsana (1951) - Singer Lata Mangeshkar - Lyricist Asad Bhopali
This is regarded as one of the best songs of Lata. It was picturized on the actress Veena ("Chalati Ka Naam Gaadi" and "Pakeezah" fame). First two lines of every Antara has been without any rhythm instrument hence depict the pure voice of the great Lata. Husnlal-Bhagatram has used Piyano and Violin throughout the song accompanied by their famous rhythm.
References:
1) https://www.millenniumpost.in/sundaypost/inland/in-the-wrong-league-501799?infinitescroll=1
2) http://downmelodylane.com/husnlalbhagatram.html
3) https://apnaorg.com/articles/aujla-2/
4) https://www.hindigeetmala.net/search.php?value=bhagatram&type=2
5) https://www.cinemaazi.com/people/bhagatram
खूपच अभ्यासपूर्ण आणि माहितीपूर्ण लेख.
ReplyDelete