Namaskar. Thanks for being here. English version follows Marathi version below.
टूटे ना दिल टूटे ना - अंदाज़ (१९४९) - गीतकार मज़रूह सुलतानपुरी - संगीतकार नौशाद - गायक मुकेश चंद माथुर
साल होतं १९४९. या वर्षी तब्बल ११८ हिंदी चित्रपट प्रदर्शित झाले होते! (संदर्भ विकिपीडिया) एक-से-एक असे चित्रपट. काही नावेच बघा ना - बरसात, महल, दिल्लगी, शबनम, बडी बहेन, पतंगा, दुलारी, लाहोर, बाज़ार, लाडली इ. यातील अनेक चित्रपट प्रचंड गाजले, कित्येक चित्रपटांची गाणी अजरामर झाली. कित्येक तारे-तारका यांचे नशीब फळफळले.
अशा जबरदस्त सिनेमांच्या भाऊगर्दीत मेहबूब खान या तगड्या दिग्दर्शकाने "अंदाज़" नावाचा चित्रपट प्रदर्शित केला. प्रमुख भूमिकेत होते - दिलीप कुमार, नर्गिस आणि राजकपूर. तिघेही त्याकाळचे सुपरस्टार. पण तिघांनी एकत्र काम केलेला हा एकमेव चित्रपट! गीतकार मज़रूह सुलतानपुरी तर संगीतकार नौशाद. हा चित्रपट हिट न होता तरच नवल. चित्रपटात एकूण १० गाण्यांची जबरदस्त मेजवानी. त्यापैकी लता मंगेशकर आणि मुकेश यांची प्रत्येकी ४ सोलो गाणी. आणि लताची २ द्वंद्वगीते - एक मोहम्मद रफी तर दुसरे शमशाद बेगम यांचेबरोबर.
नौशाद यांनी मुकेशचा आवाज फक्त ३ चित्रपटांतील १० गाण्यांसाठी वापरला - "मेला" (१९४८) (गाये जा गीत मीलन के), "अनोखी अदा" (१९४८) (५ गाणी) आणि "अंदाज़" मध्ये ४ सोलो गाणी. राजकपूर-मुकेश आणि दिलीपकुमार-मोहम्मद रफी या जोड्या ठरून गेलेल्या काळात नौशाद यांनी "अंदाज़" मध्ये दिलीपकुमार साठी मुकेशचा तर राजकपूर साठी रफीचा आवाज वापरण्याचे धाडस केले आणि यशस्वी करून दाखवले!
नैना (नर्गिस) श्रीमंत वडिलांची एकुलती एक मुलगी, लाडाकोडात वाढलेली, घोडेस्वारीचा शौक असलेली. एका अपघातात तिला दिलीप (दिलीप कुमार) वाचवतो. पुढे त्यांची मैत्री होते. कालांतराने दिलीपचे नैनावर प्रेम बसते, पण नैनाला हे माहिती नसते कारण ती मात्र राजनच्या (राज कपूर) आकंठ प्रेमात असते. मधल्या काळात नैनाच्या वडिलांचे निधन होते त्यामुळे ती दुःखात बुडून जाते. राजन परदेशातून परत आल्यावर तिला धीर देतो. त्या दोघांचे आपापसातील वागणे पाहून दिलीपला त्यांच्यातील प्रेमाचा अंदाज येतो, त्याला धक्का बसतो.
गाण्याआधीची तिघांची मनःस्थिती लक्षात घ्यावी लागेल - राजन नुकताच परदेशातून आला आहे, नैनाला भेटून खूप आनंद झालाय त्याला. नैनाने त्याला दिलीप या तिच्या मित्राबद्दल बरेच सांगितले आहे पण तरीही दिलीपला पाहून/भेटून राजन दिलीप-नैना यांच्या नात्याविषयी थोडासा साशंक आहे. नैनाचा आनंद राजनला भेटून गगनात मावत नाहीये. तिला दिलीपच्या तिच्याविषयीच्या भावना माहिती नाहीयेत. आणि दिलीप मात्र राजनच्या येण्याने असुरक्षित झाला आहे, त्याला वाटतंय की राजन नैनाला त्याच्यापासून दूर करणार, नैनाने तिचे प्रेम राजनवर आहे हे न सांगून दिलीपला दुखावले आहे. याच नाजूक क्षणी राजन आणि नैना दिलीपला पियानोवर एक गाणे गायची विनंती करतात. मग सुरु होते मुकेशचे अतीव सुंदर असे गीत.
राजनने दिलीपला एखादे प्रेमाचे गीत गा अशी विनंती केलेली असते; पण तो तर "टूटे ना दिल टूटे ना टूटे ना" गातो त्यामुळे राजन थोडासा अवाक होऊन त्याच्याकडे पाहतो. दिलीपही कसनुसं हसत कधी नैनाकडे तर कधी राजनकडे पाहतो, त्यावेळच्या ओळी ऐकल्या तर लक्षात येईल. नैनाकडे पाहताना "मला का फसवलंस?" असे भाव दिलीपच्या चेहऱ्यावर दिसतात तर राजनकडे पाहताना "तू लुटेरा आहेस" या भावनेने रोखलेली ती नजर एखाद्याचे काळीज चिरत जाईल! दिलीपकुमारचा अभिनय लाजवाब आहे; एरवी तो खूप नौटंकी करतो असे माझे प्रांजळ मत आहे पण या संपूर्ण चित्रपटात त्याचा अभिनय अत्यंत नैसर्गिक आहे. नर्गिस व राजकपूरनेही आपल्या मुद्राभिनयाने तोडीस तोड साथ केली आहे. तिघांच्याही चेहऱ्यावरचे हावभाव बघण्यासारखे आहेत. तिघांच्याही व्यक्तिरेखा इतक्या ताकदवान आहेत की चित्रपट बघताना आपण खिळून राहतो. कोणाचा अभिनय श्रेष्ठ हे ठरवणे अतिशय अवघड आहे. या सर्वांना नैसर्गिक अभिनय करायला लावण्याचे कसब मात्र दिग्दर्शक मेहबूब खानचे.
गाण्याबद्दल बोलायचे तर नौशादने हे गीत भैरवी रागात बांधले आहे. हे गाणे म्हणजे चित्रपटात पुढे येणाऱ्या प्रसंगांची एक झलकच आहे. मजरुह यांचे शब्द म्हणजे सोने आहे, आणि मुकेशने आपल्या धीरगंभीर आवाजाने त्या व्यक्तिरेखेचे सगळे दुःख गाण्यात ओतले आहे. दिलीपकुमार स्वतः गायक असल्याने त्याने सर्व छोट्या छोट्या हरकती-मुरकती व्यवस्थित घेतल्या आहेत त्यामुळे बहुदा Editor चे काम थोडे कमी झाले असावे. गाण्यामध्ये प्रामुख्याने पियानो, व्हायोलिन, डफ आणि मध्ये बहुदा मेंडोलिनचे तुकडे यातून अप्रतिम चाल निर्माण केली आहे नौशादने. सर्व गाणी अफलातून आहेत. या चित्रपटातील मुकेशची सर्व गाणी ही बहुदा त्याच्या कारकिर्दीतील सर्वोत्तम १०-२० गाण्यांमध्ये गणना करता येईल इतकी जबरदस्त गायली आहेत. उदा. "झूम झूम के नाचों आज", "तू कहे अगर जीवनभर" आणि "हम आज कहीं दिल खो बैठे".
चला तर ऐकू या हे अप्रतिम गीत. आपली प्रतिक्रिया नक्की कळवा. आवडले तर पुढे पाठवा. धन्यवाद.
The year was 1949. That
year, a staggering 118 Hindi films were released! (Source: Wikipedia) Many
of them were iconic. Titles like Barsaat, Mahal, Dillagi, Shabnam,
Badi Bahen, Patanga, Dulari, Lahore, Bazaar and
Ladli, etc. made their mark. Several songs from these films have become
timeless classics. The fortunes of many stars soared with these movies.
Amidst this wave of stellar
cinema, Mehboob Khan, a powerful director, released “Andaz”, a
film that stood out not just for its story, but for its historic casting: Dilip
Kumar, Nargis, and Raj Kapoor – the only film they ever did together. The
lyricist was Majrooh Sultanpuri, and the music was composed by Naushad.
The film boasted a feast of 10 incredible songs. Out of these, Lata
Mangeshkar and Mukesh sang 4 solo songs each. Lata also sang 2
duets – one with Mohammed Rafi and another with Shamshad Begum.
Naushad used Mukesh’s voice
for only 10 songs across 3 films: Mela (1948) ("Gaaye Ja Geet Milan
Ke"), Anokhi Ada (1948) (5 songs), and 4 solos in Andaz (1949).
At a time when the pairings Raj Kapoor–Mukesh and Dilip
Kumar–Mohammed Rafi was well-established, Naushad took the bold step of
using Mukesh's voice for Dilip Kumar and Rafi’s voice for Raj Kapoor
in Andaz, and it did wonders.
Naina (Nargis) is the only
daughter of a wealthy father – pampered, raised with love, fond of horse
riding. In an accident, she’s saved by Dilip (Dilip Kumar). They become
friends, and over time, Dilip falls in love with Naina. But Naina is unaware of
his feelings, as she is deeply in love with Rajan (Raj Kapoor). During
this time, Naina’s father passes away, leaving her devastated. When Rajan
returns from abroad, he comforts her. Observing their behaviour, Dilip realizes
they are in love, which leaves Dilip heart-broken.
Before we watch the song,
understanding the emotional state of all three characters is important:
Rajan has just returned from abroad and is thrilled to meet Naina. She’s
already told him a lot about her friend Dilip. Still, upon meeting him, Rajan
feels a slight doubt about Dilip and Naina’s relationship. Naina is overjoyed
to see Rajan and unaware of Dilip’s feelings. Dilip, however, feels insecure
with Rajan’s return – he fears Rajan will take Naina away from him, and that
Naina has hurt him by not revealing her love for Rajan. At this delicate
moment, Rajan and Naina request Dilip to sing a song at the piano. And thus
begins a heartbreakingly beautiful song sung by Mukesh. His song becomes
a subtle confession of pain, layered with complex glances and emotions.
Rajan had asked Dilip to sing a
romantic song. Instead, he sings “Toote Na Dil, Toote Na...” (Let the
heart not break...), leaving Rajan slightly stunned and staring at him.
Dilip forces a smile, glancing between Naina and Rajan – if you pay attention
to the lyrics and expressions at this point, you'll notice the subtle emotions.
When Dilip looks at Naina, his face seems to ask, “Why did you deceive me?”
And when he looks at Rajan, his gaze carries a silent accusation: “You’re a
thief”. That piercing stare could cut right through one’s heart. Dilip
Kumar’s acting is exceptional here. Normally, I find him a bit
theatrical; but in this film, his performance is completely natural.
Nargis and Raj Kapoor match him with equally powerful expressions. Their facial
acting is worth watching. All three characters are so strong that you stay
glued to the screen. It’s almost impossible to decide whose performance is
superior. The credit for drawing out such natural acting from them goes to director
Mehboob Khan.
Speaking of the song – Naushad
composed it in Raag Bhairavi. This song foreshadows upcoming events in
the film. Majrooh’s lyrics are pure gold, and Mukesh pours his soul, portraying
Dilip’s sorrow, into the song with his deep, resonant voice. Since Dilip
Kumar was a singer himself, he executed all the subtle nuances beautifully –
which probably made the editor’s job easier. The instrumentation includes Piano,
Violin, Dholak, and what sounds like Mandolin pieces – Naushad created a truly
sublime composition. All the songs in the film are phenomenal. In fact,
Mukesh’s songs from this film can easily be counted among the top 10–20
songs of his career. Examples include: "Jhoom Jhoom Ke Nacho
Aaj," "Tu Kahe Agar Jeevan Bhar," and "Hum Aaj Kahin
Dil Kho Baithe."
So, let’s listen to this
magnificent song.
Do share your thoughts afterward.
If you liked it, pass it along.
Thank you.
Namaskar. English version follows Marathi version below.
बहारें फिर भी आएँगी - लाहौर (१९४९) - गीतकार राजेंद्र कृष्ण - संगीतकार श्यामसुंदर - गायिका लता मंगेशकर
"लाहौर" नावाचा चित्रपट १९४९ साली स्वतंत्र भारतात प्रदर्शित होतो. संपूर्ण कथेत चित्रपटातील मुख्य दोन कुटुंबे ही लाहोरमध्ये राहत असतात आणि अखंड भारताचे दोन तुकडे झाल्यावर तेथील भयानक परिस्थितीमुळे त्यांना लाहोर सोडून भारतात यावे लागते यापलीकडे लाहोरबद्दल काहीही नाही. जसं चित्रपटाचं तसंच कथेचंही आहे, सुरुवातीला दोन कुटुंबांतील काही व्यक्तींभोवती फिरत असलेली कथा पुढे विस्कळीत होत जाते व आपला इतका गोंधळ उडतो की काय चाललंय हेच समजेनासे होते. असो. तरीही हा चित्रपट लक्षात राहतो तो त्यातील गाण्यांमुळे.
Shyam Sundar
"लाहौर" मध्ये तब्बल १० गाणी आहेत. त्यातील करण दिवाण (२), मन्ना डे, G. M. दुर्राणी (प्रत्येकी १), करण दिवाण-लता मंगेशकर यांची २ द्वंद्वगीते आणि लताची ४ सोलो गाणी अशी भरपूर मेजवानी आहे. श्यामसुंदरने यात आपले सर्वस्व पणाला लावले आहे. त्याच्या सर्वोत्तम चित्रपटांमधे १९४९ सालातील "बाज़ार" आणि "लाहौर" चा समावेश करावा लागेल. श्यामसुंदरबद्दल मी विस्ताराने लिहिलंय, ते जरूर वाचा - "Shyam Sundar - An extraordinary composer".
चमन (करण दिवाण) आणि लिलो (नर्गिस) हे लाहौरमध्ये लहानपणापासूनचे शेजारी, मित्र आणि पुढे एकाच कॉलेजात जाणारे. त्यामुळे अर्थातच एकमेकांच्या प्रेमात! पुढे चमनला मुंबईमध्ये शिकण्यासाठी शिष्यवृत्ती मिळते. ही बातमी कळताच लिलो कोसळून जाते. आणि त्या अवस्थेतच हे अप्रतिम विरहगीत सुरु होते.
नज़र से दूर जानेवाले, दिल से दूर ना करना
मेरी आँखों को रोने पर, कहीं मजबूर ना करना
बहारें फिर भी आएँगी, मगर हम तुम जुदा होंगे
घटाएँ फिर भी छाएँगी, मगर हम तुम जुदा होंगे
||
लताच्या काळीज पिळवटून टाकणाऱ्या आवाजाने गाणं सुरु होतं. पहिल्या ओळीच्या मागून अगदी मंद असे व्हायोलिन वाजते, आवाजही दुरून येतो कारण कॅमेरा चमनवर असतो. दुसऱ्या ओळीत कॅमेरा जसा लिलोवर येतो तसे पार्श्वसंगीत वाढते हे दिग्दर्शक आणि संगीतकाराचे कसब! "बहारें" शब्दावरची लताने घेतलेली छोटीशी हरकत अप्रतिम आहे. "मगर हम तुम जुदा होंगे " या ओळीत सामावलेले दुःख नर्गिसने तिच्या अभिनयातून, श्यामसुंदरने त्यांच्या चालीतून आणि लताने तिच्या गळ्यातून असं काही उतरवलंय की आपल्याही डोळ्यात नकळत पाणी येते.
जहाँ छुप छुप के हम मिलते थे साजन, वो गली हमको
इशारों से बुलाएगी, मगर हम तुम जुदा होंगे
बहारें फिर भी आएँगी, मगर हम तुम जुदा होंगे
|| १ ||
या कडव्यात "जहाँ छुप छुप के हम मिलते" नंतर ओळ पूर्ण न करता संगीत वाजते, ते का असा विचार केला तर मला असे वाटते की जेंव्हा आपण अतीव दुःखात असतो तेंव्हा कधीकधी पूर्ण वाक्य बोलू शकत नाही. कदाचित हाच विचार संगीतकाराने केला असावा कारण यानंतर येणारे संगीत हे लिलोच्या मनातील स्पंदने दर्शवतात. "गली" या शब्दावरची हरकत ऐकावी अशी.
सन्देसा प्यार का लायेगी, सावन की जवाँ राते
पवन झूलेगी गायेगी, मगर हम तुम जुदा होंगे
बहारें फिर भी आएँगी, मगर हम तुम जुदा होंगे
|| २ ||
पहिल्या आणि दुसऱ्या अंतऱ्यात संगीत नाहीये. या अंतऱ्याची चालही वेगळी आहे. "सावन" शब्दावरची हरकत लाजवाब!
३ कडव्यांचे हे गाणे हे लताच्या अप्रतिम गाण्यांपैकी एक आहे. तिने या चित्रपटातील २ गाणी - "बहारें फिर भी आयेगी" आणि "सुन लो सजन मेरी बात" - तिच्या आवडत्या गाण्यांच्या संग्रहात घेतली आहेत! या गाण्याचा राग ओळखता येत नाही; मतमतांतरे आहेत. व्हायोलिन आणि मटक्याचा ठेका या दोन प्रमुख वाद्यांवर संपूर्ण गाण्याची रचना श्यामसुंदरने केली आहे यावरून त्याची प्रतिभा लक्षात येते.
तर ऐकू या हे नितांतसुंदर गीत. आशा करतो की तुम्हाला आवडेल. नेहमीप्रमाणे कसे वाटले ते जरूर कळवा. धन्यवाद.
1949 saw a film with the name “Lahore” being released in the
independent India! The plot revolved around 2 families living in Lahore. They
had to migrate to India due to the riotous situation arising in Lahore at that
time. That’s it really, in a nutshell, what the movie is all about. The overall
story of the movie gets so confusing with the increased number of characters as
the film moves on. However, thanks to the great music by Shyam Sunder that we
remember it’s wonderful, sweet songs more than the film itself.
Shyam Sundar
The film comprises of total 10 songs, out of which Karan Dewan
(2), Manna Dey and G. M. Durrani (1 each), Karan Dewan and Lata 2 duets and 4
solo songs by Lata are a treat to the ears. “Lahore” and “Bazar” both released
in 1949 are arguably the best films of Shyam Sunder from his brief career
spanning just about 15-20 films. I had covered Shyam Sunder’s music composition
work earlier in my blog "Shyam Sundar - An extraordinary composer"
Chaman (Karan Dewan) and Lilo (Nargis) are childhood friends
as well as neighbours in Lahore. Both study in the same college and later fall
in love with each other. Chaman’s family faces economic crisis and thus must
rely upon Chaman’s fate. Chaman is awarded scholarship for further studies in Mumbai
(then Bombay). This news shocks and saddens Lilo to the core. She starts to sing
her emotions out straight from the heart.
We then hear Lata’s impeccably tremulous voice depicting
Nargis’ emotions. The first line is accompanied by a low Violin sound playing
in the background, the sound is heard from far since the camera focuses on
Chaman getting ready to leave for Bombay. When the camera zooms on Nargis, the volume
of the song and music become louder, as we realize. This is where the skill of
the Director and Music composer come in play.
Lilo’s world that has fallen apart has been perfectly
portrayed by Nargis through her act, by Shyam Sunder through his composition
and Lata through her emotive singing.
There are few beauty spots of the composition in the way
Lata sings the words “Baharein”, “Gali”, “Ishaaron Se”, “Sawan”, etc.
Lata has sung her heart out in this song. She had included 2
songs from this movie viz. “Baharein Phir Bhi Aayengi” and “Sun Lo Sajan Meri
Baat” in her favourites list! This song is a mix of many Ragas. Violin
and the Beat are carrying the entire composition through the song. This is the genius
of Shyam Sunder.
Let’s listen to this wonderful song. Hope you would like it.
Please leave a comment. Thanks.
Namaskar. The English version of this blog follows the Marathi version below. Please leave your comment at the end of the blog with your name. Thanks.
ये हवा ये रात ये चाँदनी - संगदिल (१९५२) - गीतकार राजेंद्र कृष्ण - संगीतकार सज्जाद हुसैन - गायक तलत महमूद
काही काही माणसं चांगलं नशीबच घेऊन जन्माला आलेली असतात! बघा ना - विश्वजीत, जॉय मुखर्जी, भारत भूषण, प्रदीप कुमार यांच्यासारख्या सामान्य नटांना मोहम्मद रफींसारखा पार्श्वगायक लाभला आणि शम्मी या एका सामान्य नटीच्या वाट्याला चित्रपटाचा नायक तिच्या सौंदर्याचं वर्णन करत आहे असं वाटावं असं गाणं आलं! होय, मी बोलतोय ते आज सादर करत असलेल्या गाण्याबद्दल. हे गाणे आहे १९५२ सालच्या "संगदिल" या चित्रपटातील "ये हवा ये रात ये चाँदनी"; जे चित्रपटाचा नायक दिलीपकुमार प्रत्यक्षात नायिका मधुबालेसाठी गात असतो पण समोर असते ती शम्मी!
Photo Courtesy Wikipedia
"संगदिल" हा चित्रपट Charlotte Brontë यांच्या १८४७ सालच्या सुप्रसिद्ध Jane Eyreया कादंबरीवर बेतलेला. दिलीपकुमार आणि मधुबाला यांचा एकत्र काम केलेला दुसरा चित्रपट. चित्रपट तसा सामान्यच पण राजेंद्रकृष्ण यांची जबरदस्त गीते आणि सज्जाद यांचे अफलातून संगीत यामुळे या चित्रपटाने त्यावर्षी जवळपास ९५ लाख (म्हणजे आजचे १०० कोटी) रुपयांची कमाई केली होती!
चित्रपटात एकूण ८ गाणी - त्यातील तलत महमूद (२ सोलो, १ द्वंद्वगीत), लता आणि आशा (प्रत्येकी १ सोलो व १ द्वंद्वगीत) तर गीता दत्त व शमशाद बेगम यांचे प्रत्येकी १ सोलो गाणे. या आठही गाण्यांमधील हे सर्वात गाजलेले गाणे. आजही रेडिओवर बऱ्याचदा ऐकू येते.
चित्रपटाचा नायक शंकर (दिलीपकुमार) आणि कमला (मधुबाला) हे बालपणापासूनचे साथीदार पण नंतर एकमेकांपासून दूर गेलेले. तरीही दोघांच्या मनात एकमेकांविषयी प्रेम. अशात शंकरची भेट मोहिनीशी (शम्मी) होते. मोहिनी शंकरवर प्रेम करू लागते. तिच्या आग्रहाखातर शंकर "ये हवा ये रात ये चाँदनी" हे गीत गातो पण त्याच्या मनात असते ती कमला. पुढे काय होते ते चित्रपटात बघणे इष्ट ठरेल.
गाणे सुरु होते फक्त ३ सेकंदांच्या संवादिनी स्वरांनी; आणि नंतर येते ती तलतच्या शांत, हळुवार सुरातील सुमधुर अशी तान. त्यापाठोपाठ येणाऱ्या सतारीच्या सुरावटीनंतर प्रत्यक्ष गाणे सुरु होते. दिलीपकुमार तलतच्या आवाजात शम्मीला म्हणत असतो:
ये हवा ये रात ये चाँदनी, तेरी इक अदा पे निसार है
(निसार होना = ओवाळून टाकणे, त्याग करणे)
मुझे क्यों न हो तेरी आरज़ू, तेरी जुस्तजू में बहार है
(आरज़ू = इच्छा, जुस्तजू = शोध)
हे गाणे शृंगाराचे (मराठीत रोमँटिक) असले तरी त्याला नायकाच्या प्रेयसीच्या विरहाच्या दुःखाची एक किनार आहे. त्यामुळे संपूर्ण गाण्यात पार्श्वभूमीवर सारंगी गाण्याप्रमाणे वाजते, इथे सज्जादचा गाण्याबद्दलचा विचार दिसतो.
पहिल्या अंतऱ्याच्या आधी साधारण १५ सेकंदांचे संगीत आहे, पुन्हा सारंगी आणि तबला, पण करुणा आणि शृंगार यांचे अद्भुत मिश्रण आहे. त्याने तिच्या सौंदर्याच्या केलेल्या वर्णनाने ती मोहरून जाते आणि जेंव्हा भानावर येऊन जराशी मागे कलंडते तेंव्हा आत्तापर्यंत एका लयीत वाजत असलेली सारंगीही आपली लय थोडीशी कमी करते, वाहव्वा! नायक म्हणतोय:
तुझे क्या ख़बर है ओ बेख़बर, तेरी एक नज़र में है क्या असर
यातील "बेख़बर" शब्दावर घेतलेल्या हरकतीनंतर सारंगीचा अगदी छोटासा तुकडा वाजतो, तो ऐका. तीच ओळ दोनदा म्हणताना मध्ये हा अप्रतिम भराव (ज्याला आपण इंग्रजीत filler म्हणतो) वाजवला आहे.
जो ग़ज़ब में आये तो क़हर है, जो हो मेहरबाँ तो क़रार है
(ग़ज़ब, क़हर = राग, संताप, क़रार = शांतता)
दुसऱ्या अंतऱ्याच्या आधीचे संगीतही पहिल्यासारखेच आहे पण थोडा बदल आहे, चाणाक्ष श्रोत्यांना तो लगेच समजेल. यात सारंगीऐवजी सतार आणि साथीला व्हायोलिन असावे असे वाटते. कडवे सुरु होताना पुन्हा सारंगीचा एक छोटा तुकडा आपल्याला मूळ चालीशी जोडून घेतो. परत सज्जाद!
तेरी बात बात है दिलनशीं, कोई तुज़से बढ़के नहीं हंसी
(दिलनशीं = मनाला मोहवणारी)
है कली कली में जो मस्तियाँ, तेरी आँख का ये ख़ुमार है
(मस्तियाँ, ख़ुमार = नशा)
एकाच अर्थाचे दोन वेगळे शब्द एकाच ओळीत दोन्ही कडव्यांत आलेत, हे कौशल्य गीतकार राजेंद्रकृष्ण यांचे.
आत्तापर्यंत आपले वर्णन ऐकून भारावून गेलेली शम्मी भानावर तेंव्हा येते जेंव्हा गाणे संपताना दिलीपकुमार खिडकीबाहेर उभ्या असलेल्या मधुबालाला बघतोय हे तिला कळते.
शम्मी छान दिसली आहे गाण्यामध्ये; पण मधुबाला असती तर बहार आली असती असे राहून राहून वाटते, आजच्या Artificial Intelligence च्या जमान्यात हा बदल करून गाणे बघणे शक्य आहे!
दिलीपकुमार साठी तलतने आपला आवाज काही चित्रपटांसाठी दिला आहे. उदा. बाबुल (संगीतकार नौशाद), आरजू, तराना (अनिल विश्वास), दाग, शिकस्त (शंकर जयकिशन), देवदास (SD बर्मन) आणि फुटपाथ (खय्याम). दिलीपकुमारच्या Tragedy King या प्रतिमेला शोभणारा तलत इतका दुसऱ्या कोणा गायकाचा आवाज नाही असे मला वाटते. असो.
सज्जाद यांनी हे गाणे राग दरबारी कानडा मध्ये बांधले होते. या गाण्याच्या चालीत थोडा बदल करून मदनमोहन यांनी १९५८ सालच्या "आख़री दॉँव" चित्रपटात "तुझे क्या सुनाऊँ मैं दिलरुबा" हे गाणे बांधले, ते खूप प्रसिद्धही झाले. तेंव्हा सज्जाद म्हणाले होते "अब मेरे गाने तो क्या उसकी परछाइयाँ भी चलने लगी है". योगायोग म्हणजे या गाण्यातही शम्मी होती पण नायिकेची मैत्रीण म्हणून आणि गाणे होते यावेळी नायिकेला म्हणजे नूतनला उद्देशून!
तर असे हे सज्जाद यांचे अप्रतिम गाणे. तुम्हालाही आवडेल असे वाटते. धन्यवाद.
I always wondered why God is so kind to only few. E.g. Ordinary
actors like Biswajeet, Joy Mukherjee, Bharat Bhushan, Pradeep Kumar, etc. got a
playback singer like Mohammed Rafi, and Shammi, not so great actress, was given
a role where the film's hero describes her beauty in a song! Yes, I am talking
about the song I am presenting today. This song is from the 1952 film
"Sangdil" and is called "Yeh Hawa Yeh Raat Yeh Chandni";
the film's hero Dilip Kumar actually sings it for the heroine Madhubala, but
the person in front of him is Shammi!
"Sangdil", a 1952 Hindi film was based on a famous novel
from 1847 viz. Jane Eyre by Charlotte Brontë. It was the second
film where Dilip Kumar and Madhubala worked together. The film was quite
ordinary, but due to Rajendra Krishna's excellent lyrics and Sajjād's wonderful
music, it earned nearly 95 lakh rupees at that time (equivalent to 100 crores
today)!
There are a total of 8 songs in the film - including 2 solos and 1
duet by Talat Mahmood, 1 solo and 1 duet each by Lata and Asha, and 1 solo each
by Geeta Dutt and Shamshad Begum. Among these, “Yeh Hawa..” song was the most
popular. It is still played on the radio today.
In the film, the hero Shankar (Dilip Kumar) and Kamala (Madhubala)
are childhood friends who later drifted apart. Despite that, they still love
each other. Meanwhile, Shankar meets Mohini (Shammi). Mohini falls in love with
Shankar. At her insistence, Shankar sings "Yeh Hawa Yeh Raat Yeh
Chandni," but his mind is on Kamala. What happens next is best seen in the
film.
The song begins with just 3 seconds of harmonium, followed by
Talat's calm, gentle tune. After the sitar sounds, the actual song begins.
Dilip Kumar, in Talat's voice, tells Shammi:
Ye Hawa Ye Raat Ye Chandni, Teri Ik Ada Pe Nisar Hai (Nisar hona = to surrender, to sacrifice) Mujhe Kyun Na Ho Teri Arzoo, Teri Justuju Mein Bahar Hai (Arzoo = desire, Justuju = search)
Although this song is romantic, it also has a touch of the hero's sadness
he being away from his lover. Therefore, throughout the song, a background of Sarangi
plays, showcasing Sajjād's excellent thought process.
Before the first stanza, there is about 15 seconds of music, with Sarangi
and Tabla, blending sorrow and romance. Her beauty is described, and she is
mesmerized, but when she comes to her senses and slightly pulls back, even the Sarangi's
rhythm slows down a bit, wow! The hero says:
Tujhe Kya Khabar Hai O Bekhabar, Teri Ek Nazar Mein Hai Kya Asar
After emphasizing the word "Bekhabar," a short piece of Sarangi
plays, listen to it. When the line is repeated, an excellent filler is played
in the middle.
Jo Gazhab Mein Aaye Toh Qahar Hai, Jo Ho Meherban Toh Qarar Hai (Gazhab, Qahar = anger, wrath; Qarar = peace)
The music before the second stanza is similar to the first but
with slight variations, which perceptive listeners will notice. Instead of Sarangi,
the Sitar and possibly Violin are used. As the song begins, a small Sarangi
piece connects it to the original tune. Again, Sajjād's craftsmanship is
evident.
Teri Baat Baat Hai Dilnashin, Koi Tujhse Badhke Nahi Hansi (Dilnashin = captivating) Hai Kali Kali Mein Jo Mastiyan, Teri Aankh Ka Ye Khumar Hai (Mastiyan, Khumar = intoxication)
Two different words with the same meaning appear in the same line
and in both verses, a skill of lyricist Rajendra Krishna.
Until now, the captivated Shammi, comes to her senses when the
song ends, and she finds Dilip Kumar looking out of the window at Madhubala. Shammi looks good in the song; but it feels like Madhubala would
have been even better. In today's world of Artificial Intelligence, one can
very well see Dilip Kumar singing the song in real for Madhubala instead of
Shammi.
Talat had lent his voice to Dilip Kumar in many films. E.g. Babul (Composer: Naushad), Aarzoo, Tarana (Anil Biswas), Daag, Shikast (Shankar Jaikishan), Devdas (S. D. Burman) and Footpath (Khayyam). For Dilip Kumar's "Tragedy King" image, I think Talat's voice suited more than any other singer. Anyways.
Sajjad had composed this song in Raag Darbari Kanada. Madan Mohan copied its composition and gave a hit number "Tujhe Kya Sunaoon Main Dilruba" in the 1958 film "Aakhri Daao". At that time, Sajjād said, "Not just my songs, but its imitations are also getting popular!" Interestingly, in this song also,
Shammi was present, but as a friend of the heroine, and the song was dedicated
to the heroine, Nutan!
Let’s hear Sajjād's memorable composition. I think you will also
like it. Thank you.
Namaskar. The English version of this blog follows the Marathi version below. Please leave your comment at the end of the blog with your name. Thanks.
दिन है सुहाना आज पहली तारीख है - पहली तारीख (१९५४) - गीतकार क़मर जलालाबादी - संगीतकार सुधीर फडके - गायक किशोरकुमार
महिन्याची पहिली तारीख आणि रविवार असा सुवर्णयोग "आरंभ-स्वर" मालिकेसाठी क्वचितच येतो. याचे औचित्य साधत आज एक अनोखे गीत सादर करत आहे. अनोखे अशासाठी की एकतर सुधीर फडके आणि किशोरकुमार या संगीतकार-गायक जोडीचे हे एकमेव गाणे आहे, आणि तेही महिन्यातल्या एका दिवसावर म्हणजे पहिल्या तारखेवर!
फ्रँक काप्रा या हॉलिवूड मधील प्रसिद्ध दिग्दर्शकाचा "It's a Wonderful Life" हा एक अफलातून संकल्पनेवर आधारलेला चित्रपट - साल १९४६. त्यातील नायक जॉर्ज (जेम्स स्टीवर्ट) आणि त्याचे सुखी कुटुंब अचानक आलेल्या आर्थिक संकटाने सैरभैर होतात. जॉर्ज "मी जन्मलोच नसतो तर बरे झाले असते" असे वाटून आत्महत्या करायला निघतो. तेंव्हा त्याला एक देवदूत वाचवतो आणि त्याच्याशिवाय जग कसे चालले आहे, ते जग किती सुंदर आहे हे दाखवतो. ते पाहून "एक नया अनमोल जीवन मिल गया" अशी तलत महमूदच्या एका जुन्या गाण्यासारखी जॉर्जची अवस्था होते आणि तो पुन्हा आपल्या कुटुंबात परततो, देवदूताच्या कृपेमुळे त्याच्यावरची सर्व संकटे दूर होतात आणि पुन्हा एकदा सर्वजण सुखी, आनंदी जीवनाचा आस्वाद घेतात.
Courtesy: Cinemaazi-dot-com
राजा नेने निर्मित आणि दिग्दर्शित "पहली तारीख" हा चित्रपट १९५४ साली प्रदर्शित झालेला चित्रपट "It's a Wonderful Life" या चित्रपटाच्या सर्वस्वी विरुद्ध (उलटा) होता. शामलाल (स्वतः राजा नेने) अत्यंत गरिबीच्या परिस्थितीला कंटाळून शेवटी आत्महत्या करतो पण त्याच्या आत्म्याला स्वर्गात कोणी प्रवेश देत नाही; त्यामुळे तो भूत बनून परत एकदा पृथ्वीवर येतो. आता तो त्याच्या कुटुंबाची हलाखीची परिस्थिती बघतो पण काही करू शकत नाही. संपूर्ण चित्रपट हा दुःखाने भरलेला आहे, मात्र चित्रपटाच्या सुरुवातीला असणारे आजचे गाणे मात्र अतिशय गंमतीशीर आहे.
Qamar Jalabadi
आज सादर करत असलेले गीत लिहिले आहे ओमप्रकाश भंडारी उर्फ क़मर जलालाबादी यांनी. महिन्याच्या पहिल्या तारखेला होणाऱ्या पगारावर ज्यांचे आयुष्य अवलंबून असते त्यांच्या आयुष्यातील गमतीजमती यात आल्या आहेत. उदा. घरी लवकर या आणि मला सिनेमाला घेऊन चला असे सांगणारी बायको, महिन्याची उधारी फेडून घ्यायला आलेले लालाजी, सर्वांना पगार दिल्यावर तिजोरी रिकामी होणार म्हणून बेचैन झालेले सेठजी आणि आम्हाला खेळणी आणा असा हट्ट करणारी पोरं असे अनेक प्रसंग अक्षरशः डोळ्यासमोर घडताहेत असे शब्दांतून उभे केलेत!
Sudhir Phadke
बाबूजींनी लावलेली प्रत्येक कडव्याची चाल वेगळी आहे, दोन अंतऱ्यांमधील संगीतही वेगवेगळे आहे. बाबूजींनी त्यांच्या नेहमीच्या शैलीपेक्षा वेगळा प्रयोग केला आहे. मुख्यतः व्हायोलिन, तबला, ढोलकी आणि घुंगरू यांचा वापर करून बांधलेली चाल मजा आणते. या गाण्याचे आणखीन एक वैशिष्ट्य म्हणजे "बंदा बेकार है किस्मत की मार है" या कडव्याला पार्श्वसंगीतच नाहीये कारण प्रसंग दुःखाचा आहे, पार्श्वसंगीत वाजते ते थेट कडवे संपताना! बाबूजींच्या या कल्पकतेचे, संवेदनशीलतेचे कौतुक करायला हवे. सुधीर फडके यांच्या हिंदी चित्रपटांतील संगीत कारकिर्दीबद्दल मी माझ्या आधीच्या ब्लॉगमध्ये सविस्तर लिहिले आहे. ते इथे वाचावे - सुधीर फडके - सव्यसाची संगीतकार-गायक.
Kishore Kumar
किशोरकुमारने आपल्या ताकदपूर्ण आवाजाने आणि हरकतींनी त्यात जादू भरली आहे. प्रत्येक कडव्यातील व्यक्तिरेखेत तो अक्षरशः घुसलाय उदा. "बंदा बेकार है किस्मत की मार है" म्हणताना त्याच्या आवाजातील दुःख किंवा "पांच आने का दस आना" म्हणताना केलेले मार्केटिंग किंवा "खिलौने जरा लाना" म्हणतानाचा त्याचा लहान मुलाचा स्वर कमाल आहे. किशोरकुमार शिवाय या गाण्याला कोणीही न्याय देऊ शकले नसते हे नक्की, त्यामुळे बाबूजींच्याही गायक निवडीला दाद द्यायला पाहिजे.
हे गाणे आजही रेडिओ सिलोनवर दर महिन्याच्या पहिल्या तारखेला सकाळी ७:३० वाजता लागते! आणि दररोज ८ वाजता कार्यक्रमाच्या शेवटी कुंदनलाल सैगल (ज्यांना किशोरकुमार गुरु मानत असे) यांचे गाणे वाजते. गुरु आणि शिष्याला अशा प्रकारे अमर करणाऱ्या रेडिओ सिलोनचेही कौतुक करायला हवे.
ऐका तर एक गंमतशीर, चैतन्यपूर्ण गाणे. चित्रपटाचा अथवा गाण्याचा video उपलब्ध नसल्याने फक्त audio स्वरूपात ऐकावे लागेल, पण तरीही हे गाणे आपल्याला आवडेल अशी अशा आहे. कसे वाटले ते नक्की कळवा. धन्यवाद.
Din Hai Suhana, Aaj Pehli
Taarikh Hai – Pehli Tarik (1954) – Lyricist Qamar Jalalabadi – Music Composer
Sudhir Phadke – Singer Kishore Kumar
First day of the month, that too being a Sunday is a boon for the song series like "Aarambha-Swar" since I decided to present one song on the first Sunday of every month. The song presented today is peculiar in the sense it not only is the only
song by the duo of Sudhir Phadke and Kishore Kumar, but also it is based on the
events that happen in common man’s life on the 1st day of every
month!
The year 1946 saw the release of an out-of-box movie in Hollywood viz.
“It’s a Wonderful Life” directed by the famous director Frank Capra. The film’s
hero George (James Stewart) and his happy family face a sudden economic crisis
and they are in despair. George, out of frustration, thinks how better it would
have been had he not born in first place, and decides to suicide. However, an
Angel comes and saves him, and shows him how beautiful the world is. After
this, George returns happily to his family and all ends well.
Courtesy Cinemaazi-dot-com
The Hindi movie “Pehli Tarikh” released in 1954 was a realist inversion of
“It’s a Wonderful Life”. It was an unusual story about the poor Shamlal (Raja Nene)
who, faced with starvation, commits suicide. His soul is not admitted into
heaven and he is condemned to return to earth as a disembodied spirit. He has
to watch his family face starvation and imprisonment and, in the film’s climax,
is unable to prevent his wife and daughter from committing suicide as well. The
film helped establish Nirupa Roy’s realist image. It was remade in Kannada and
Tamil (Modalatedi/Mudhal Thedi, 1955) by P. Neelakantan.
Qamar Jalalabadi
The song that is being presented today was written by Omprakash Bhandari aka
Qamar Jalalabadi. It was picturized on an actor viz. Maruti. The song describes
various events that are dependent upon the salary being paid to the common man.
The words are so powerful that one can visualize all the events. E.g. The wife
who urges the husband to come home early and go for the movie, Lalaji who
visits the house to recover the advance, a Sethji who is concerned about the left-over
money after paying to his staff and last but not the least the kids who are
after Papa to buy them toys.
Sudhir Phadke
Sudhir Phadke, who was popularly known as Babuji, has composed this
song completely differently from his normal soothing style. Every Antara (stanza) and
music between two Antaras are different. Violin, Tabla, Dholak and the
jingling bells are prominently used. Another notable thing about the song is
that the Antara viz. “Bandaa Bekaar Hai Kismat Ki Maar Hai” does not
have any background music until it finishes since it’s the tragic moment which is being
described. One must appreciate the apt understanding of the lyrics by the
composer. Read my blog on Sudhir Phadke to understand his contribution to the Hindi cinema.
Kishore Kumar
Kishore Kumar’s powerful yet cheerful voice has upped the level of the
song. He has perfectly portrayed the character in every Antara through
the correct use of his voice and tone. E.g. his voice saddens while singing “Bandaa
Bekaar Hai Kismat Ki Maar Hai”, while singing the “Khilaune Zara Laanaa” line,
he sounds a little kid!The variation in
his voice and tone are unbelievable! It’s hard to imagine anybody other than
Kishore singing this song, hence even Babuji’s choice of singer must be
appreciated.
The song was hugely popular and attained a cult status when Radio Ceylon
started playing the song as the first song at 7:30am on the first day of every
month, while ending the programme with Kundan Lal Saigal’s (whom Kishore
considers his Guru) song. Thus, Radio Ceylon has immortalized both the Guru
and Shishya in a peculiar way.
Let’s listen to the song in the audio form only since the video of song or
movie is not available. However, I am sure you will still be able to enjoy it.
Please do leave your feedback in the blog with your name. Thank you.
Namaskar. This is a special blog which I would like to dedicate to all those who lost their lives in a cowardly terrorist attack at Pahalgam on 22nd April 2025 and also to our brave soldiers who are fighting a great battle on and across the border.
The English version of this blog follows the Marathi version below. Please leave your comment at the end of the blog with your name. Thanks.
वन्दे मातरम - आनंदमठ (१९५२) - गीतकार बंकिमचंद्र - संगीतकार आणि गायक हेमंतकुमार, गायिका लता मंगेशकर
ऋषी बंकिमचंद्र
ऋषी बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय यांच्या अलौकिक प्रतिभेतून साकारलेली "आनंदमठ" ही कादंबरी म्हणजे भारतीय साहित्यातील एक अजरामर कलाकृती आहे. १७७० च्या दशकात तत्कालीन बंगालमधील (आजचा बिहार, पश्चिम बंगाल व बांगला देश) योद्धा संन्याशांनी इंग्रजांच्या जुलमी राजवटीविरुद्ध दिलेल्या यशस्वी लढ्याचे वर्णन यात आहे. गुरुदेवांच्या आनंदमठात हे संन्यासी अध्यात्माबरोबरच युद्धाचेही शिक्षण घेत असतात. बंगाल प्रांतात भीषण दुष्काळ पसरलेला असताना इंग्रज अधिकारी हे निर्दयपणे करवसुली करत असतात. त्याला प्राणपणाने विरोध करणारे योद्धे संन्यासी आणि इंग्रजांचे सैन्य यांच्यात लढाई होऊन संन्याशांचा विजय होतो. त्यानंतर विजयगीत म्हणून "वन्दे मातरम" हे गीत सर्वजण गातात असा प्रसंग आहे.
Photo Courtesy: Wikipedia
चित्रपटात हे गीत प्रदीप कुमार (पदार्पणाचा चित्रपट) आणि अजित (हिंदी चित्रपटातील कुख्यात खलनायक) यांच्यावर चित्रित झाले आहे. संगीतकार म्हणून हेमंत कुमार यांचा हा पहिलाच हिंदी चित्रपट. चित्रपटात एकूण ५ गाणी आहेत त्यातील गीता दत्त यांनी २ सोलो आणि २ द्वंद्वगीते गायली आहे. आज सादर करत असलेले हे गीत स्वतः हेमंतकुमार आणि लता यांनी वेगवेगळे सोलो गायले आहे. दोन्ही गीतांचा आनंदही वेगळा आहे. हेमंतकुमार यांच्या गाण्यात त्यांच्या गळ्यातील आर्तता, शांतता पुरेपूर उतरली आहे तर लताच्या गाण्यात संतापातून आलेली आक्रमकता आणि जोश आहे.
हेमंतकुमार यांनी हे गीत भैरवी रागात बांधले आहे पण त्यात थोडा मालकंस रागही मिसळला आहे असे वाटते. गाण्याची सुरुवात हेमंतकुमार यांच्या आर्त स्वरांनी होते. पार्श्वभूमीवर हलकासा पियानो वाजतोय. १५ व्या सेकंदाला कोरस गायला लागते, लय बदलते, ठेका बदलतो आणि गाण्याला एकदम उठाव येतो. "मातरम" मधल्या "माSSS" या स्वरावरची छोटीशी हरकत खासच आहे, हे गाणे वीररसातले असल्याने त्याचा अनुभव येण्यासाठी दोन कडव्यांच्या मध्ये व्हायोलिन, ड्रम, तालवाद्य यांचा खुबीने वापर केला आहे.
दुसऱ्या कडव्यात मृदंग वाजताना ऐकू येतो. या कडव्यात संस्कृत आणि बंगाली या दोनही भाषांचा वापर केला आहे. शेवटच्या कडव्यात आपल्या मातृभूमीचे वर्णन करताना, तिला प्रणाम करताना त्या नायकाच्या झालेल्या व्याकुळ मनोवस्थेचे यथायोग्य दर्शन घडवण्यासाठी संगीतकाराने गीताची लय संथ केली आहे, जी कडवे संपताना कोरस मुखातून पुन्हा जलद होते. ही दोन्ही परिवर्तने (transformations) अप्रतिम आहेत.
"वन्दे मातरम" या गीताला आजपर्यंत अनेक जणांनी चाली लावल्या, सर्वच चाली उत्तम आहेत. पण चित्रपटातील हे गाणे हे प्रचंड गाजले. २००३ मध्ये BBC World Service ने १६५ देशातून केलेल्या सार्वकालीन सर्वोत्कृष्ट १० गाण्यांमध्ये लता मंगेशकर यांनी गायलेल्या याच गीताला दुसरे स्थान मिळाले होते (संदर्भ: विकिपीडिया)!
लताचे हे गीत "आरंभ-स्वर" च्या व्याख्येत बसत नाही कारण स्वर आणि संगीत दोन्ही एकदमच सुरु होते. पण इथे सादर करण्याचे कारण दोन्ही गाणी एकत्र ऐकण्याचा आनंद काही औरच आहे. लताचे गाणे एकाच वेळेस आक्रमकता आणि करुणता यांनी ओतप्रोत भरलेले आहे. हे गाणे गीता बाली यांच्यावर चित्रित झाले आहे. मुद्राभिनयात त्यांचा हात कोणी धरू शकत नाही. शांतीच्या भूमिकेत गीता बाली यांनी जान ओतली आहे. त्यामुळे अभिनय आणि गायन या दोन्हींच्या जबरदस्त मिश्रणाने हे गाणे लाजवाब बनले आहे.
लताच्या आवाजातील "मातरम" या शब्दावर घेतलेली प्रत्येक तान लक्ष देऊन ऐकली तर त्यातले वेगळेपण (variation) लक्षात येईल, विशेषतः गाण्याच्या शेवटी हेमंतकुमार व लता दोघांनी एकापाठोपाठ घेतलेल्या ताना आणि त्यांचा प्रभाव जबरदस्त आहे.
चला तर ऐकू या हे अतिशय सुंदर वीररसाने भरलेले गीत - दोन्ही versions - हेमंतकुमार आणि लताचे.
ब्लॉगच्या शेवटी तुमची प्रतिक्रिया तुमच्या नावासहित लिहायला विसरू नका. धन्यवाद.
Hemant Kumar version:
Lata Mangeshkar version:
Vande Mataram - Anand Math (1952) - Lyricist Rishi Bankim Chandra - Composer Hemant Kumar - Singers Hemant Kumar and Lata Mangesh (each Solo)
The novel "Anandamath"
by Rishi Bankim Chandra Chattopadhyay is an immortal masterpiece of Indian
literature. It describes the successful struggle of the warrior Sanyasis in the
then Bengal (today's Bihar, West Bengal and Bangladesh) against the oppressive
British rule in the 1770s. In Gurudev's Anand Math, these Sanyasis are learning
warfare along with spirituality. The British officers were collecting taxes
ruthlessly when there is a severe famine in the province of Bengal. The
Sannyasis won the battle between the warriors who were bitterly opposed to him
and the British army. After that, the song "Vande Mataram" is sung as
a victory song.
The song in the film is
picturized on Pradeep Kumar (debut film) and Ajit (a notorious villain in Hindi
cinema). This is Hemant Kumar's first Hindi film as a musician. The film has 5
songs in total; of which Geeta Dutt has sung 2 solos and 2 duets. This
particular song is sung by Hemant Kumar and Lata Mangeshkar. The joy of both
songs is also different. Hemant Kumar's voice has the calmness and a sense of
soothing; while Lata's has the aggression and the passion that comes from the anger
of the character in the film.
Hemant Kumar has composed this
song in Raaga Bhairavi but it seems that he has mixed it with a little Raaga
Malkans. The song begins with Hemant Kumar's anguished voice. There is also
a light piano playing in the background. In the 15th second, the chorus starts
singing, the rhythm changes, the beat changes and the song takes off. As these
songs are from heroic songs and violin, drums and rhythm instruments are used
extensively in the three verses to give the experience of it.
In the second verse, you can hear
the drums playing. Both Sanskrit and Bengali languages are used in this
verse. In the last verse, the composer has slowed the rhythm of the song to
give a proper view of the hero's troubled mood as he describes his motherland
and bows to her. The rhythm becomes faster through the chorus singing at the
end of the verse. Both transformations are unparalleled.
"Vande Mataram" has
been sung by many people till date, all of them are excellent. But these songs
in the film were hugely popular. In 2003, the same song by Lata Mangeshkar was
ranked second in the BBC World Service's list of the top 10 songs of all-time greats
from 165 countries (reference: Wikipedia)!
Lata's songs do not fit the
definition of "Aarambha-Swar" because both the Swara and the
music start at the same time. But the reason for presenting it here is
something more than the pleasure of listening to both songs together. Lata's
songs are imbued with aggression and compassion at the same time. This song is
illustrated on Geeta Bali who was a master of facial expressions. Geeta Bali
has played the role of Shanti superbly.
If you listen carefully to every
melody on the word "Mataram" in Lata's voice, you will notice the
variation, especially the melody when both Hemant Kumar and Lata sing one after
the other towards the end of the song and its effect is mesmerizing to say the
least.
Let's listen to this very
beautiful heroic song - both versions - Hemant Kumar and Lata.
Please leave your comment at the end of the blog with your name. Thank you.
Namaskar. The English version of this blog follows the Marathi version below. Please leave your comment at the end of the blog with your name. Thanks.
सखी री सुन बोले पपीहा उस पार - मिस मेरी (१९५७) - गीतकार राजेंद्र कृष्ण - संगीतकार हेमंतकुमार - गायिका लता मंगेशकर आणि आशा भोसले
आज एक असे गीत सादर करत आहे जे बऱ्याच जणांनी फारसे ऐकले नसेल. हे गीत आहे १९५७ साली आलेल्या "मिस मेरी" या चित्रपटातील. या गीताचे वैशिष्ट्य म्हणजे लता मंगेशकर आणि आशा भोसले या दोन बहिणींचे दुर्मिळ असे द्वंद्वगीत. या चित्रपटाचे कथाबीजच वेगळे होते. एक अविवाहित तरुण स्त्री केवळ चांगली नोकरी मिळावी म्हणून एका अनोळखी पुरुषाची बायको असल्याचे नाटक करते ही कल्पना त्या काळात करणे केवळ अशक्य होते. हा चित्रपट १९५५ साली आलेल्या तेलगू-तामिळ भाषेतील "मिसम्मा" किंवा "मिसिअम्मा" या चित्रपटाचा रिमेक होता. गंमत म्हणजे हे दोन्ही चित्रपट १९३५ सालच्या "Maanmoyee Girls'
School" या चित्रपटाचे रिमेक होते. याच बंगाली चित्रपटावरून दिग्दर्शक अनंत माने यांनी १९५७ साली "झाकली मूठ" हा मराठी चित्रपट बनवला होता! हिंदी आवृत्तीत प्रमुख नायकाच्या भूमिकेत आहेत त्या काळातील दक्षिण भारतीय चित्रपटातील सुपरस्टार जेमिनी गणेशन (यांचीच मुलगी सुप्रसिद्ध अभिनेत्री रेखा). किशोरकुमारची भूमिका नायकाची नसली तरी भाव खाऊन जाते. असो.
"मिस मेरी" या चित्रपटात एकूण १० गाणी आहेत. त्यापैकी मोहम्मद रफी यांनी एकूण ४ गाणी तर लता मंगेशकर यांनी एकूण ६ गाणी गायली होती. हेमंतकुमार यांचे या चित्रपटासाठी दिलेले संगीत हे त्यांच्या नेहमीच्या शैलीपेक्षा संपूर्णतः वेगळे आहे. हेमंतकुमार यांच्या संगीत कारकिर्दीचा आढावा मी त्यांच्यावरील ब्लॉगमध्ये याआधीच घेतला आहे. तो इथे वाचता येईल.
"सखी री सुन बोले पपीहा उस पार" गाणे सुरु होते लताच्या गोड तानेने, पडद्यावर दिसतो तो मिस मेरीचा म्हणजेच मीनाकुमारीचा सुंदर, सोज्ज्वळ आणि प्रसन्न चेहरा. तिची केशभूषाही त्या काळाला शोभेशी. ती तिच्या शिष्येला गाणे शिकवत असतानाच प्रसंग. गुरुसाठी म्हणजेच मीनाकुमारीसाठी हेमंतकुमारांनी वापरलाय लताचा आवाज तर शिष्येसाठी आशाचा.
हे गाणे हेमंतकुमार यांनी खमाज रागात बांधले आहे. हे गाणे ऐकल्यानंतर ती एक चीजच वाटते. मूळ तेलुगू/तामिळ गाण्यात कर्नाटक संगीतातील राग सुधारस वापरला आहे (मी पहिल्यांदाच ऐकले या रागाचे नाव), पण हेमंतकुमार यांची चाल मूळ गाण्यापेक्षा वेगळी आहे. गीतकार राजेंद्रकृष्ण यांनी चीजेला साजेशी अशी सुंदर संस्कृतप्रचुर हिंदी शब्दरचना केली आहे. "बारम्बार" हा शब्द मी तरी गाण्यामध्ये प्रथमच ऐकला आहे 😃
सुरुवातीला लताचे धृपद आहे, साधारण ४० व्या सेकंदाला आशा धृपद गायला सुरुवात करते. आणि आपल्या लक्षात येतं की आशाने लताच्या तोडीस तोड गायलं आहे! पुढील गाणे म्हणजे सरगम, आलापी आणि शेवटी २ मिनिटे आणि ३८ सेकंदांपासून गाण्याची जलद लय आणि त्या लयीत घेतलेल्या पल्लेदार ताना यांची मेजवानीच आहे जणू. आशाची शेवटची ७-८ सेकंदांची जबरदस्त तान या गाण्याला वेगळ्या उंचीवर नेऊन ठेवते. लता आणि आशाशिवाय या गाण्याची कल्पना करणे सुद्धा अशक्य आहे. त्या दोघींची कमालीची एकरूपता (synchronization) हे या गाण्याचे आणखीन एक वैशिष्ट्य वाटते. तर असे हे गाणे जरूर ऐका आणि त्याचा आनंद घ्या.
Sakhi Ri Sun Bole Papiha
Us Paar – Miss Mary (1957) – Lyricist Rajendra Krishna – Music Composer Hemant
Kumar – Singers Lata Mangeshkar and Asha Bhosale
Today in “Aarambha-Swar”,
I am presenting a song which many would not have heard before. It’s a rare duet
sung by two of the legendary singers – Lata and Asha. The 1957 movie “Miss
Mary” was an exceptional movie from the story point of view in the sense that
it showed an unmarried woman pretends to be married (to a completely unknown
man) just to get a job! No one could have imagined this situation in 1957.
The Hindi movie was a
remake of a Telugu movie viz. “Missamma” and a Tamil movie “Missiamma”. Howevr
what was more interesting was that both these movies were itself a remake of a
1935 Bengali movie "Maanmoyee Girls' School"! Director Anant Mane had made a Marathi Movie viz. “Zakali Mooth” in 1957 based on this Bengali
movie. The Hindi movie had cast the then Superstar of Tamil film industry
Gemini Ganesan (well known actor Rekha’s father) as the male lead. Kishore
Kumar also stars in the movie. Though he is not in the main role, his
performance is impactful.
“Miss Mary” contained 10
songs. Mohammad Rafi had sung 4 of them while Lata rendered her voice to 6. The
music composed by Hemant Kumar is surprisingly very different than his style,
far from Bengali music influence. In one of my earlier blogs on Hemant Kumar, I
had discussed in detail his entire work for Hindi films. You can read it here.
The song “Sakhi Ri Sun
Bole Papiha Us Paar” starts with a beautiful Taan by Lata. Song was
picturized on Meena Kumari, who unlike her usual tragic roles, has performed
quite a comic, romantic role in this movie! In the song, Miss Mary (Meena
Kumari) is teaching music to her disciple. Hemant Kumar has used Lata’s voice
for the Guru (Meena Kumari) while Asha renders her voice for the disciple.
The song was composed in
the Raaga Khamaj. When we listen to it, it sounds like a pure classical rendering.
The original Telugu/Tamil songs were composed in Raaga Sutharas (I heard
this name for the first time!). However, the Hindi composition by Hemant da is
different than the original ones. The legendary Lyricist – Rajendra Krishna –
pens a beautiful poem (if I may call it so) in Sanskritized Hindi. I
heard the word “Barambar” (i.e. often) used in a Hindi song for the first time.
Lata starts the song, and
after about 35 seconds comes Asha’s turn. Then one realizes that Asha has
matched Lata in her singing prowess. The song is full of Sargam and Aalaap.
From 02:38 minutes, the song picks up a fast rhythm. Both Lata and Asha
deliver the long Taanas which sound so lovely. Asha ends the song with
her 7-8 seconds Taan which carries the song to a different level
altogether.
It is impossible to
imagine this song to be sung by anyone else other than Lata and Asha, such is
their mastery and skilfulness. The synchronization between the two great
singers in this song is something to be cherished. Hope you will enjoy the
song. Thank you.
