आरंभ-स्वर १० : प्रीत किये दुख होय (Nirupa Roy as Female Lead!)

 Namaskar. Thanks for being here. English version follows Marathi version below.

काही अभिनेते–अभिनेत्रींची एक ठरलेली प्रतिमा आपल्या मनात इतकी घट्ट बसलेली असते, की त्यांचे नाव ऐकताच तोच प्रकार डोळ्यांसमोर उभा राहतो. उदा. अजित म्हटलं की “मोना डार्लिंग” म्हणणारा खलनायक आठवतो; मेहमूद म्हटलं की विनोदवीराचीच प्रतिमा दिसते. निरूपा रॉय यांच्या बाबतीतही हेच झालं आहे. त्यांचे नाव घेताच चित्रपटातील गरीब, असहाय्य आईचीच प्रतिमा उभी राहते. पण जर मी तुम्हाला सांगितलं की हीच निरूपा रॉय एकेकाळी हिंदी चित्रपटांची नायिका होती, तर तुमचा विश्वास बसणार नाही. पण हे पूर्णपणे खरं आहे. एवढंच काय—आपल्या (म्हणजे मराठी) जयश्री गडकर यांनीही सुरुवातीच्या काळात काही हिंदी चित्रपटांमध्ये नायिकेच्या भूमिका केल्या आहेत!

Photo courtesy
The Hindu

विकिपीडियानुसार निरुपा रॉय (मूळ नाव कोकिळा किशोरचंद्र बलसारा) यांनी हिंदी आणि गुजराथी मिळून एकूण ७० चित्रपटात काम केले आहे. यातील बऱ्याच चित्रपटात त्यांच्या भूमिका या बहीण, जाऊ, भावजय, आई, थोरली सून अशाच आहेत, आणि त्यासुद्धा दुःखी. अपमानित, पीडित अशा! मात्र १९४६ मध्ये चित्रसृष्टीत पदार्पण केल्यापासून सुरुवातीची काही वर्षे त्यांना प्रामुख्याने ऐतिहासिक, पौराणिक आणि काही सामाजिक चित्रपटात नायिकेच्या भूमिका मिळाल्या! असो.

आज सादर करत असलेले "प्रीत किये दुख होय" हे गाणे निरुपा रॉय यांच्यावरच चित्रित झालेले आहे. ते आहे १९५५ सालच्या "गरम कोट" उर्फ The Clerk And The Coat या चित्रपटातील. गिरधारी (बलराज साहनी) पोस्ट ऑफिसमध्ये कारकून असतो. घरी बायको गीता (निरुपा रॉय), दोन मुली आणि एक मुलगा असे कुटुंब असते. आर्थिक परिस्थिती अत्यंत हलाखीची असल्यामुळे, इच्छा असूनही गिरधारी स्वतःसाठी नवीन कोट घेऊ शकत नाही. एकदा कामावरून परतताना त्याच्या खिशातील १०० रुपयांची नोट हरवते आणि त्यानंतर त्याच्या तसेच संपूर्ण कुटुंबाच्या आयुष्यात संकटांची मालिका सुरू होते.

आजचे गाणे खरं तर मुळातून मीरेचे एक प्रसिद्ध भजन आहे. पण चित्रपटासाठी त्यातील फक्त काही ओळी घेऊन मजरुह सुलतानपुरी यांनी प्रसंगाला अनुरूप असे सुंदर गीत तयार केले आहे. 

या गीताला अप्रतिम असं संगीत दिलं आहे पं. अमरनाथ यांनी. पंडितजी स्वतः एक उत्तम शास्त्रीय गायक होते. "गरम कोट" हा त्यांनी संगीत दिलेला पहिला आणि शेवटचा हिंदी चित्रपट. त्यांच्याबद्दल अधिक माहिती http://panditamarnath.in/ या वेबसाईटवर मिळेल. तेथील माहितीनुसार लता मंगेशकर यांना आज सादर करत असलेले गाणे इतके आवडले की त्यांनी आपल्या आवडत्या दहा गाण्यांच्या यादीत त्याचा समावेश केला होता!

मीरेच्या भजनातील मूळ ओळी अशा आहेत:

जो मैं ऐसा जानती रे, प्रीत कियाँ दुख होय।

नगर ढुंढेरौ पीटती रे, प्रीत न करियो कोय।

पन्थ निहारूँ डगर भुवारूँ, ऊभी मारग जोय।

मीरा के प्रभु कब रे मिलोगे, तुम मिलयां सुख होय।

तर मजरुह यांनी लिहिलंय:

प्रीत किए दुख होए

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

प्रीत किए सुख ना मोरी सजनी, जोगिया मीत ना कोई

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

रैन दिवस कल नाहीं परत है, तुम मिलिया बिन मोहे

ऐसी सूरत या जगमाही, फेर ना देखी कोई

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

मीरा के प्रभु कब रे मिलोगे, मिलिया आनंद होय

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

हे गाणे चित्रपटात दोन भागांत येते—पहिल्या भागात गीता कामावर जाणाऱ्या गिरधारीला प्रेमाने निरोप देताना, आणि दुसऱ्या भागात गिरधारीला परत यायला विलंब झाल्यामुळे गीता काळजीने त्याची वाट पाहताना.

पहिल्या भागात लताजी फक्त मुखडा गातात आणि तोही पार्श्वसंगीताशिवाय. त्यामुळे त्यांचा गोड, कोमल आवाज ऐकायला मिळतो. येथे गीता पतीला आनंदाने निरोप देत असल्याने मुखड्याचा भावही प्रेमळ आहे. गिरधारीही खुश होऊन घराबाहेर पडताना तोच मुखडा गुणगुणत निघतो—बहुधा बलराज साहनी यांनी स्वतःच म्हटला असावा.

दुसऱ्या भागात मात्र संपूर्ण गीत आहे. गिरधारी उशिरा येत असल्यामुळे गीतेला जाणवणारी काळजी, वेदना आणि हुरहूर लताजींच्या आवाजातून स्पष्टपणे अनुभूतीस येते. दोन्ही भागांतील मुखड्यांचे गायन भावानुसार वेगळे भासते 

दुसरा भाग सुरू होताच रात्री आठचे ठोके पडतात आणि व्याकुळ झालेली गीता म्हणते, “प्रीत किए दुख होय.” लताजींचा हळवा, काळीज पिळवटून टाकणारा आवाज क्षणात मन व्यापून टाकतो. “प्रीत किए” मधील “किए” आणि “होय” वरील स्वरांचा ठहराव तर अद्वितीय आहे. “जोगिया मीत ना कोई” मधील “जोगिया” चा उच्चार लाजवाब—लताजींच्याच गळ्यातून उतरू शकणारा. “रैन दिवस कल नाहीं परत है” ही ओळ तीनवेळा आली असली तरी प्रत्येकवेळी लहानसा फरक आहे; आणि तो समजला, तर गाण्याची रंगत आणखी खुलते. “कब रे मिलोगे” मधील आर्तता थेट हृदयाला भिडते. 

संपूर्ण गाण्यात वाजणारी सारंगी गाण्याच्या करुणतेत भर घालते. फक्त सारंगी आणि तबल्यावर अशी अप्रतिम रचना बांधणाऱ्या संगीतकाराचे कौतुक करावे तितके थोडे. 

हे गाणे तुम्हालादेखील नक्कीच आवडेल, अशी आशा आहे. धन्यवाद.

Some actors and actresses acquire such a fixed image in our minds that the moment we hear their names, one particular kind of character immediately appears before our eyes. For instance, when we think of Ajit, we recall the villain who says “Mona Darling”; when we think of Mehmood, the image of a comedian comes to mind. The same has happened with Nirupa Roy. Her name instantly brings to mind the image of the poor, helpless mother from Hindi cinema. But if I were to tell you that this very Nirupa Roy was once a leading lady in Hindi films, you might find it hard to believe. Yet it is absolutely true. In fact, even our own (Marathi) Jayshree Gadkar had played the heroine in a few Hindi films during the early part of her career!

Photo Courtesy
The Hindu

According to Wikipedia, Nirupa Roy (birth name: Kokila Kishorchandra Balsara) acted in about 70 films in Hindi and Gujarati. In most of these, she played roles such as sister, sister-in-law, elder daughter-in-law, or mother—generally characters who were sorrowful, oppressed, or humiliated. However, after her debut in the film industry in 1946, she played leading roles in historical, mythological, and some social films during the early years of her career.

The song I am presenting today, “Preet Kiye Dukh Hoye,” is picturised on Nirupa Roy. It appears in the 1955 film Garam Coat (also known as The Clerk and The Coat). Girdhari (Balraj Sahni) works as a clerk in the post office. At home he has a wife, Geeta (Nirupa Roy), two daughters and a son. Their financial condition is extremely strained, and although he wishes to, Girdhari cannot afford to buy a new coat for himself. One evening, while returning from work, he loses a 100-rupee note from his pocket—and thereafter begins a series of hardships for him and his entire family.

This song is originally based on a famous bhajan by Meerabai. For the film, lyricist Majrooh Sultanpuri adapted only a few lines from the original and created a beautiful song suited to the situation.

The music for this song was composed by Pandit Amarnath, who himself was an excellent classical vocalist. Garam Coat was both his first and last Hindi film as a composer. More information about him can be found on the website named after him. According to the information there, Lata Mangeshkar loved this song so much that she included it among her ten personal favourites.

The original lines from Meerabai’s bhajan are:

जो मैं ऐसा जानती रे, प्रीत कियाँ दुख होय।

नगर ढुंढेरौ पीटती रे, प्रीत न करियो कोय।

पन्थ निहारूँ डगर भुवारूँ, ऊभी मारग जोय।

मीरा के प्रभु कब रे मिलोगे, तुम मिलयां सुख होय।

And the lines written by Majrooh for the film are:

प्रीत किए दुख होए

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

प्रीत किए सुख ना मोरी सजनी, जोगिया मीत ना कोई

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

रैन दिवस कल नाहीं परत है, तुम मिलिया बिन मोहे

ऐसी सूरत या जगमाही, फेर ना देखी कोई

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

मीरा के प्रभु कब रे मिलोगे, मिलिया आनंद होय

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

The song appears in two parts in the film—first when Geeta lovingly sends Girdhari off to work, and the second when she anxiously waits for him late into the night after he gets delayed returning home.

In the first part, Lataji sings only the opening verse, and that too without any background music, allowing her naturally sweet voice to shine. Here, the emotion is tender, as Geeta happily bids farewell to her husband. Girdhari, pleased, steps out of the house humming the same lines—likely sung by Balraj Sahni himself.

The second part contains the full song. Since Girdhari is late, Geeta’s worry, sorrow, and longing are vividly brought out through Lataji’s voice. The rendering of the opening lines differs in both parts, perfectly aligned with the changing emotions.

As the second part begins, the clock strikes eight, and the anxious Geeta sings, “Preet kiye dukh hoye.” Lataji’s soft, heart-piercing voice captures us instantly. The delicate pauses on the words “kiye” and “hoye” are exquisite. The way she sings “jogiya” in “jogiya meet na koi” is simply unmatched—something only Lata could deliver. She sings the line “rain divas kal nahin parat hai” three times, each with a subtle variation that enriches the expression. And the yearning in “kab re miloge” touches the heart deeply.

The sarangi, played throughout the song, beautifully enhances its pathos. The composer has built this exceptional piece using only sarangi and tabla—a feat that deserves immense appreciation.

I hope you will enjoy this song just as much. Thank you.

आरंभ-स्वर ९ : आओ हुज़ूर तुमको सितारों में ले चलूँ (Unparalleled Asha Bhosale)

 

Namaskar. Thanks for being here. English version follows Marathi version below.

Photo Courtesy
Wikipedia

मी मागे म्हटलं होतं तसं काही चित्रपट हे त्यातील गाण्यांमुळेच अधिक लक्षात राहतात. १९६८ साली आलेला "किस्मत" हा चित्रपटही त्याला अपवाद नाही. दिग्दर्शक मनमोहन देसाई यांचा दिग्दर्शक म्हणून हा पाचवा चित्रपट तर नायिका बबिता हिचा हा केवळ चौथा चित्रपट! त्यातल्या त्यात अनुभवी होता तो चित्रपटाचा नायक विश्वजित. चित्रपटाची कथा सुमार आणि अभिनय टुकार; असे असताना या चित्रपटाचं बलस्थान ठरलं ते ओ. पी. नय्यर यांनी दिलेले संगीत! चित्रपटात एकूण ५ गाणी; त्यातील "कजरा मोहब्बतवाला" हे गाणं तुफान गाजलं आणि आजही गाजतंय. याबरोबरच महेंद्र कपूर यांनी गायलेली "लाखों है यहाँ दिलवाले" आणि "आँखों में क़यामत के काजल" ही दोनही गाणी लोकप्रिय झाली. पण आशा भोसले यांनी गायलेले "आओ हुज़ूर तुमको सितारों में ले चलूँ" हे गाणे आजही त्यांच्या सर्वोत्तम १० गाण्यांमध्ये गणले जाते.

ओ. पी. नय्यर १९५०-६० च्या दशकातले महत्वाचे आणि गाजलेले संगीतकार. १९५७ सालच्या "नया दौर" मुळे त्यांची आणि आशाजींची जोडी खऱ्या अर्थाने नावारूपाला आली. या जोडीने अनेक भन्नाट गाणी दिली आहेत उदा. "माँगके साथ तुम्हारा" (नया दौर - १९५७), "आइयें मेहरबाँ" (हावड़ा ब्रिज १९५८), "यह रेशमी ज़ुल्फ़ों का अँधेरा" आणि "जाईयें आप कहाँ जाएँगे" (मेरे सनम १९६५). १९६८ सालातील "किस्मत" हा ओ. पी. नय्यर आणि आशाजी यांच्या शेवटच्या काही चित्रपटांपैकी एक.

नायक विकी (विश्वजित) हा एक क्लबमध्ये गाणारा कलाकार असतो. योगायोगाने त्याची गाठ रोमाशी (बबिता) पडते. दोघेही एकमेकांच्या प्रेमात पडतात. एक दिवस रोमा विकीला नॅन्सी (हेलन) बरोबर बघते आणि तिचा गैरसमज होतो त्यामुळे ती दुःखी होऊन, दारू पिऊन पार्टीत गाणे म्हणते ते आज सादर करत असलेले गाणे "आओ हुज़ूर तुमको सितारों में ले चलूँ". कवी नूर देवासी यांचे शब्द आहेत.

प्रेमभंग झाल्यावर "आपण इतके वेडे कसे झालो होतो?" असा प्रश्न पडून नायिका स्वतःवरच चिडून उपरोधिक हसते आहे हे लक्षात घेऊन गाण्याची दमदार सुरुवात आशाजी करतात. हिंदीमध्ये फार थोडी गाणी ही हसण्याने सुरु झाली आहेत त्यातील हे एक. आणि मग सुरु होते १२ ओळींची छोटीशी बंदिश. "आरंभ-स्वर" च्या संकल्पनेत इतका मोठ्ठा आरंभ असलेले आजपर्यंतचे हे एकमेव गाणे आहे.

हम से रौशन हैं चाँद और तारे, हम को दामन समझिये ग़ैरत का

उठ गये हम गर ज़माने से, नाम मिट जायेगा मुहब्बत का

दिल है नाज़ुक कली से फूलों से, यह न टूटे ख़याल रखियेगा

और अगर आप से यह टूट गया, जान-ए-जां इतना ही समझियेगा ।।

क्या?

फिर कोई बाँवरी मुहब्बत की, अपनी ज़ुल्फ़ें नहीं सँवारेगी

आरती फिर किसी कन्हैया की, कोई राधा नहीं उतारेगी ।। 

यात अनेक ठिकाणी आशाजींनी अतिशय सुंदर अशा हरकती / मुरक्या घेतल्या आहेत त्या लक्ष देऊन ऐका उदा. "दामन ", "ग़ैरत", "नाजूक", "फुलों से" . पहिल्या ८ ओळींमध्ये नायिकेचा स्वाभिमान दिसतो तर "क्या?" या प्रश्नानंतर येणाऱ्या ४ ओळींमधून हळवेपणा. "फिर कोई बाँवरी मुहब्बत की" पासून गाण्याचा रंग आणि राग दोन्ही बदलतात. शब्दांच्या पाठीमागून गिटार/मेंडोलिन यांचे सतत वाजणारे स्वर नायिकेच्या मनातील आंदोलने व्यतीत करतात. तसेच "आरती फिर किसी कन्हैया की" या ओळीच्या पाठीमागे बासरीचे स्वर ऐकू येतात, हे विचार संगीतकार ओ. पी. नय्यर यांचे. अशा संगीत, शब्द आणि गायन यांच्या मिलाफातून एक सुंदर मैफल सुरु होते. यानंतर कानावर पडते ती गिटार आणि तालवाद्यांची जादू, आणि खरंच आपण कधी डोलायला लागतो ते आपले आपल्यालाच समजत नाही.

आओ हुज़ूर तुमको, सितारों में ले चलूँ 

दिल झूम जाए ऐसी, बहारों में ले चलूँ

आओ हुज़ूर आओ ...।।

दोन्ही कडव्यांतील संगीत रचनाही अफलातून आहे. सॅक्सोफोन जबरदस्त वाजलाय. दोन ओळींनंतर आशाबाईंनी आ हा हा ओ हो हो गाताना केवळ कमाल केली आहे! आणि काय ती हुकमी उचकी!! लाजवाब. 

हमराज़ हमख़याल तो हो, हमनज़र बनो
तय होगा ज़िंदगी का सफ़र, हमसफ़र बनो
चाहत के उजले-उजले नज़ारों में ले चलूँ 
दिल झूम जाए ऐसी, बहारों में ले चलूँ
आओ हुज़ूर तुमको ...।।

लिख दो किताब-ए-दिल पे कोई, ऐसी दास्तां
जिसकी मिसाल दे न सके, सातों आसमां
बाहों में बाहें डाले, हज़ारों में ले चलूँ
दिल झूम जाये ऐसी, बहारों में ले चलूँ
आओ हुज़ूर तुमको ...।।

दारू न पिता केवळ शब्दोच्चार आणि गायनातून दारू प्यायल्याचे भासवणे फक्त महान गायक/गायिकाच करू जाणे. बाई ग्रेट का आहेत हे समजते. दुर्दैवाने बबिताचा अभिनय इतका सुमार आहे की तो आशाबाईंच्या जबरदस्त गाण्याला न्याय देत नाही.

सोशल मीडियावर हे गाणे अनेक गायिकांनी गायचा प्रयत्न केला आहे. त्यातील सर्वोत्कृष्ट सादरीकरण आजची एक आघाडीची गायिका मधुरा दातार हिने एका कार्यक्रमात केले आहे. तेही सोबत audio स्वरूपात देत आहे म्हणजे दोन्हीतील साम्य आणि फरक लक्षात येईल. मूळ गाण्यातील अनेक जागा मधुराने हुबेहूब घेतल्या आहेत. अप्रतिम ठेहराव आणि समरसून गायल्याबद्दल तिचे खूप कौतुक. फक्त लता-आशा यांची शारीरिक ताकद आणि ती गाण्यात Throw च्या रूपात परावर्तित करण्याचे त्यांचे सामर्थ्य हे दुसरे कोणी करू शकत नाही याची पुन्हा एकदा जाणीव होते. असो. तर ऐका ओ.पी.-आशा जोडीचे हे अफलातून, लाजवाब गाणे.  

तुमच्या प्रतिक्रिया कळवा, आवडले तर तुमच्या संपर्कात शेअर करा. धन्यवाद.

मूळ आशा भोसले यांचे गाणे:

मधुरा दातार यांचे गाणे:

Namaskaar. As I had mentioned in one of my earlier blogs, some films are remembered more for their songs than for the films themselves. The 1968 movie Kismat is no exception. Directed by Manmohan Desai — his fifth film as a director — and starring Babita in only her fourth film role, its lead actor Biswajeet was the only experienced one among them. The story was mediocre, and the acting weak, but what made the film stand out was its music by O. P. Nayyar!

There were five songs in total, and among them, “Kajra Mohabbatwala” became a massive hit — and remains popular even today. Along with that, Mahendra Kapoor’s “Lakhon Hain Yahaan Dilwale” and “Aankhon Mein Qayamat Ke Kajal” were also quite popular. But Asha Bhosle’s “Aao Huzoor Tumko Sitaaron Mein Le Chalu” is still considered one of her ten best songs ever.

O. P. Nayyar was one of the most prominent and celebrated music composers of the 1950s and 1960s. His partnership with Asha Bhosle truly gained fame after Naya Daur (1957). Together, they gave several iconic songs — for example, “Maang Ke Saath Tumhara” (Naya Daur, 1957), “Aaiye Meherbaan” (Howrah Bridge, 1958), and “Yeh Reshmi Zulfon Ka Andhera” and “Jaiye Aap Kahan Jayenge” (Mere Sanam, 1965). Kismat (1968) was among the last few films that featured the O. P. Nayyar–Asha Bhosle duo.

The story follows Vicky (Biswajeet), a singer who performs in a club. By coincidence, he meets Roma (Babita), and they fall in love. One day, Roma sees Vicky with Nancy (Helen), misunderstands the situation, and, heartbroken, drinks at a party and sings — that song being “Aao Huzoor Tumko Sitaaron Mein Le Chalu”. The lyrics were written by poet Noor Devasi.

After heartbreak, the heroine laughs sarcastically at herself, as if asking, “How could I have been so foolish?” — and Asha Bhosle captures that emotion perfectly with a strong, expressive start. Very few Hindi songs begin with a laughter; this is one of them. Then comes a brief yet powerful 12-line verse — one of the longest and grandest “opening sections” (“आरंभ-स्वर”) in any Hindi song.

हम से रौशन हैं चाँद और तारे, हम को दामन समझिये ग़ैरत का

उठ गये हम गर ज़माने से, नाम मिट जायेगा मुहब्बत का

दिल है नाज़ुक कली से फूलों से, यह न टूटे ख़याल रखियेगा

और अगर आप से यह टूट गया, जान-ए-जां इतना ही समझियेगा ।।

क्या?

फिर कोई बाँवरी मुहब्बत की, अपनी ज़ुल्फ़ें नहीं सँवारेगी

आरती फिर किसी कन्हैया की, कोई राधा नहीं उतारेगी ।। 

Throughout the song, Asha Bhosle takes exquisite murkis (ornamental vocal turns) — listen closely to how she sings words like “Daman,” “Ghairat,” “Naajuk,” “Phoolon se.” The first eight lines reveal the heroine’s pride and defiance, while the lines following “Kya?” bring in tenderness and heartbreak. From “Phir koi banwari mohabbat ki”, the song’s tone and rhythm both changes. Behind the lyrics, the continuous strumming of guitar and mandolin expresses the emotional turbulence in the heroine’s heart. The flute that accompanies the line “Aarti phir kisi Kanhaiya ki” was a masterstroke by composer O. P. Nayyar. Together — music, lyrics, and vocals — create a truly magical composition. The guitar and percussion add rhythmic charm, making the listener sway without even realizing it.

आओ हुज़ूर तुमको, सितारों में ले चलूँ 

दिल झूम जाए ऐसी, बहारों में ले चलूँ

आओ हुज़ूर आओ ...।। 

The orchestration in both stanzas is brilliant. The saxophone is spectacular. After two lines, when Asha Bhosle sings “Aa ha ha, o ho ho,” her control and flair are simply stunning — pure perfection!

हमराज़ हमख़याल तो हो, हमनज़र बनो
तय होगा ज़िंदगी का सफ़र, हमसफ़र बनो
चाहत के उजले-उजले नज़ारों में ले चलूँ 
दिल झूम जाए ऐसी, बहारों में ले चलूँ
आओ हुज़ूर तुमको ...।।

लिख दो किताब-ए-दिल पे कोई, ऐसी दास्तां
जिसकी मिसाल दे न सके, सातों आसमां
बाहों में बाहें डाले, हज़ारों में ले चलूँ
दिल झूम जाये ऐसी, बहारों में ले चलूँ
आओ हुज़ूर तुमको ...।।

To portray intoxication purely through voice and pronunciation — without being drunk — is something only truly great singers can do. That is what makes Asha Bhosle extraordinary. Unfortunately, Babita’s mediocre acting fails to do justice to Asha’s powerhouse singing.

Many singers have attempted this song on social media, but one of the finest renditions comes from contemporary singer Madhura Datar, who performed it live in a concert. Her version, also shared here in audio form, lets us compare the two. Madhura replicates several of Asha’s nuances beautifully, singing with great poise and depth. Yet it reminds us once again that the vocal strength and throw that legends like Lata Mangeshkar and Asha Bhosle possessed remain unmatched.

So, listen — and immerse yourself in this marvellous, timeless song by the O. P. Nayyar–Asha Bhosle duo:  “Aao Huzoor Tumko Sitaaron Mein Le Chalu.”

Please leave your comment on the blog and forward in your circles. Thank you.

आरंभ-स्वर ८: जब किसीके रुख़ पे ज़ुल्फ़ें (Romantic Ghazal by Talat Mahmood)

Namaskar. Thanks for being here. English version follows Marathi version below.

एक वो ज़माना था ...

जेंव्हा नायिकेला खुश करण्याकरता नायकाने एखादे छानसे गाणे तिच्याकडे प्रेमाने बघत, शांतपणे कुठलेही हातवारे किंवा बीभत्स नाच न करता म्हटले तरी ती बिचारी खुश व्हायची.

और एक ये ज़माना है ...

जेंव्हा विचित्र अंगविक्षेप, बीभत्स नाच, आजूबाजूला नाच्यांची गर्दी, आणि कंठकल्लोळ करणारे संगीत याशिवाय नायक-नायिकेचं गाणंच होत नाही 

मी गोष्ट करतोय १९५०-६० च्या दशकाची जेंव्हा मुलायम, हळुवार संगीतही ऐकवलं जायचं चित्रपटातून. आणि लोकं सुद्धा अशी गाणी डोक्यावर घ्यायची! आज सादर करत असलेले गीतही असेच एक रोमँटिक गाणे आहे.

१९५० साली आलेला M. Sadiq यांनी दिग्दर्शित केलेला "अनमोल रतन" हा चित्रपट अत्यंत टुकार चित्रपटात गणला गेला. त्यात काहीच "अनमोल" वाटले नाही लोकांना. दिग्दर्शक Sadiq आणि लेखक दीनानाथ (D.N.) मधोक यांनी असला भिकार चित्रपट काढून आम्हा रसिकांचा एक प्रकारे अपमानच केला आहे अशी टीका रसिकांनी केली होती. त्यामुळे हा चित्रपट लोकं कधीच विसरले. पण आजतागायत रसिकांच्या लक्षात राहिली ती या चित्रपटातील नितांतसुंदर गाणी. 

गीतकार दीनानाथ (D.N.) मधोक यांनी लिहिलेली आणि संगीतकार विनोद यांनी स्वरबद्ध केलेल्या अप्रतिम गीतांनी आजवर रसिकांच्या मनावर राज्य केले आहे. संगीतकार विनोद यांच्यावर मी यापूर्वी सविस्तर लिहीले आहे ते इथे वाचा - अनमोल रतन - 11 : Gifted Musician - "Lara Lappa" Vinod.

"अनमोल रतन" मध्ये एकूण ११ गाणी आहेत. त्यापैकी ७ गाणी (५ सोलो व २ द्वंद्वगीते) लताने गायली आहेत. ३ गाणी (१ सोलो व २ द्वंद्वगीते) तलतने, १ सोलो गाणे आशा भोसले यांनी तर २ सोलो गाणी निर्मलादेवी (अभिनेता गोविंदाच्या आई) यांनी गायली आहेत. लताची सातही गाणी एक-से-एक आहेत. त्यातही "तारें वही है, चाँद वही है, हाये मगर वो रात नहीं" हे सोलो व तलत बरोबर गायलेले "शिकवा तेरा मैं गाउँ" ही दोन्ही गाणी लाजवाब आहेत. जरूर ऐका.

आज सादर करत असलेले गीत हे याच चित्रपटातील तलत महमूद यांनी गायलेले सोलो गीत आहे. चित्रपटाचा Video उपलब्ध नाही त्यामुळे हे गाणे Audio स्वरूपात ऐकावे लागेल. 

विनोद यांनी हे गाणे भैरवी रागात बांधलेले आहे. "आरंभ-स्वर" च्या मागील भागातील नौशाद यांचे "टूटे ना दिल टूटे ना" हे गाणेही भैरवीतच बांधलेले होते. पण दोन्ही चालीत बराच फरक आहे. गाणे सुरु होते तलतच्या तब्बल १८ सेकंद घेतलेल्या सुंदर आलापाने. आणि मग येते एका प्रियकराचे मनोगत. आपल्या शांत, हळुवार स्वरांनी तलतने या गाण्याचे सौन्दर्य वाढवले आहे.

जब किसी के, रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के, लहराने लगी

हसरतें उठ उठ के

अरमानों से टकराने लगी 

(रुख़ =  चेहरा किंवा गाल, हसरतें = इच्छा, अरमान = स्वप्न)

पहिला अंतरा हा या गीताचा परमोच्च बिंदू आहे असे मला वाटते. नायक-नायिकेची दृष्टादृष्ट तर झाली पण ठरवून का नकळत हे नायकाला कळत नाहीये. दृष्टादृष्ट झाल्यावर मात्र काय होते याचे सुंदर वर्णन पुढील दोन ओळींमध्ये आले आहे. दोन वेगळी क्रियापदे वापरून दोन्ही ओळींचे अर्थ गीतकार मधोक यांनी आपल्या प्रतिभेने पूर्णपणे वेगळे केले आहेत. समजतात का बघा नाहीतर प्रतिक्रियेमध्ये लिहा, मी उत्तर देईन :-)

मिल गई, आँखों से आँखें

भूल से SS, या जान कर

वो भी शरमाने लगे हाए,

वो भी शरमाने लगे,

और वो भी, शरमाने लगी

जब किसी के रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के लहराने लगी

तलतने "भूल से" नंतर घेतलेली सुंदर हरकत ऐका. "शरमाने लगे" नंतरच्या छोट्याशा पॉजने पुढच्या "और वो भी" ची लज्जत वाढवली आहे. तोंडातून "वाह वाह" असे सहज येते.

पहिला अंतरा हा वरच्या पट्टीत असल्याने तलतच्या आवाजात ताण जाणवतो पण येणारा दुसरा अंतरा हा खालच्या स्वरांमध्ये असल्याने ते तलतचे बलस्थान आहे, त्यामुळे त्याचा आवाज या कडव्यात खुलल्याचे जाणवते.

दर्द जो पैदा हुआ है

दिल में दिल कैसे कहे

धड़कनें दिल की कहानी

दिल को समझाने लगी

जब किसी के रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के लहराने लगी

परत एकदा मधोक यांनी शब्दातून कमाल केली आहे! "दिल में" नंतरचा पॉज हा "दर्द कहाँ पैदा हुआ है?" या प्रश्नाचे उत्तर देतो. लगेच पुढचा प्रश्न "दिल कैसे कहे?". आणि पुढच्या दोन ओळींत त्याचेही उत्तर गीतकार देऊन टाकतात - "धड़कने दिल की कहानी दिल को समझाने लगी". किती सुंदर कल्पना आहे ही!

अप्रतिम शब्दरचना, त्याला साजेसं संगीत आणि तलतच्या मखमली आवाजातलं हे गाणं आपल्याला निखळ आनंद देऊन जातं. चला, ऐकू या हे गीत.

There was a time...

When, to make the heroine happy, the hero would simply sing a beautiful song, looking at her with love, without any gestures or outrageous dance moves — and the poor girl would still be delighted.

And then there is today’s time...

When a song between the hero and heroine cannot exist without weird body movements, vulgar dances, a crowd of background dancers, and blaring, deafening music.

I am talking about the 1950s–60s, when soft, gentle melodies were presented in films. And people cherished such songs deeply! The song I am presenting today is one such romantic gem.

In 1950, director M. Sadiq released the film Anmol Ratan, which was considered a very poor film. Audiences found nothing “precious” (Anmol) in it. Critics even said that director Sadiq and writer Dinanath (D.N.) Madhok had insulted music lovers by making such a bad movie. As a result, people quickly forgot the film. But what stayed alive in memory were its extraordinarily beautiful songs.

The lyrics were written by D.N. Madhok, and the music was composed by Vinod. These timeless songs have ruled the hearts of listeners ever since. I have previously written in detail about composer Vinod — you can read it here: Anmol Ratan – 11: Gifted Musician –“Lara Lappa” Vinod.

The film Anmol Ratan had 11 songs in total. Out of these:

• 7 were sung by Lata Mangeshkar (5 solos + 2 duets),
• 3 by Talat Mahmood (1 solo + 2 duets),
• 1 solo by Asha Bhosle, and
• 2 solos by Nirmala Devi (actor Govinda’s mother).

All of Lata’s seven songs were excellent, especially the solo “Tare Wohi Hai, Chand Wohi Hai, Haye MagarWoh Raat Nahin” and the duet with Talat “Shikwa Tera Main Gaoon” — both are outstanding and must-listens.

The song I present today is Talat Mahmood’s solo from this same film. Since the video is not available, you can only listen to the audio.

Vinod composed this song in Raag Bhairavi. (In fact, in the previous edition of Aarambh-Swar, Naushad’s “Toote Na Dil Toote Na” was also based on Bhairavi — though the two tunes are very different.) The song begins with a beautiful 18-second alaap by Talat. Then follows the musings of a lover. With his soft, delicate voice, Talat enhanced the beauty of the composition.

जब किसी के, रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के, लहराने लगी

हसरतें उठ उठ के

अरमानों से टकराने लगी 

(रुख़ =  Face/Cheek, हसरतें = Wishes, अरमान = Dream)

I feel the first verse is the high point of this song. The hero and heroine exchange glances — but the hero does not know whether it happened intentionally or by accident. Yet once it happens, the following lines describe the magic that follows, with two different verbs giving two subtly different shades of meaning.

मिल गई, आँखों से आँखें

भूल से SS, या जान कर

वो भी शरमाने लगे हाए,

वो भी शरमाने लगे,

और वो भी, शरमाने लगी

जब किसी के रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के लहराने लगी

Notice Talat’s beautiful flourish after the words “Bhool Se”. The small pause after “Sharmane Lage” enhances the charm of “Aur Woh Bhi”. You cannot help but exclaim Wah Wah!

Because the first verse lies in a higher pitch, there is some strain in Talat’s voice. But the second verse is in a lower register — Talat’s strength — and his voice blooms here.

दर्द जो पैदा हुआ है

दिल में दिल कैसे कहे

धड़कनें दिल की कहानी

दिल को समझाने लगी

जब किसी के रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के लहराने लगी

Once again, Madhok’s words work wonders. The pause after “Dil Mein” gives the answer to “Where is the pain born?” And then comes the next question: “Dil Kaise Kahe?” (How can the heart say it?). The following two lines resolve it beautifully — “The heartbeat itself begins to explain the heart’s story to the heart.” What a marvellous idea!

This song — with exquisite lyrics, fitting composition, and Talat’s velvety voice — leaves us with pure joy. Come, let us listen to it.

 

आरंभ-स्वर ७ : टूटे ना दिल टूटे ना (Dilip Kumar-Nargis-Raj Kapoor in one frame)

Namaskar. Thanks for being here. English version follows Marathi version below.

टूटे ना दिल टूटे ना - अंदाज़ (१९४९) - गीतकार मज़रूह सुलतानपुरी - संगीतकार नौशाद - गायक मुकेश चंद माथुर 

साल होतं १९४९. या वर्षी तब्बल ११८ हिंदी चित्रपट प्रदर्शित झाले होते! (संदर्भ विकिपीडिया) एक-से-एक असे चित्रपट. काही नावेच बघा ना - बरसात, महल, दिल्लगी, शबनम, बडी बहेन, पतंगा, दुलारी, लाहोर, बाज़ार, लाडली इ. यातील अनेक चित्रपट प्रचंड गाजले, कित्येक चित्रपटांची गाणी अजरामर झाली. कित्येक तारे-तारका यांचे नशीब फळफळले. 

अशा जबरदस्त सिनेमांच्या भाऊगर्दीत मेहबूब खान या तगड्या दिग्दर्शकाने "अंदाज़" नावाचा चित्रपट प्रदर्शित केला. प्रमुख भूमिकेत होते - दिलीप कुमार, नर्गिस आणि राजकपूर. तिघेही त्याकाळचे सुपरस्टार. पण तिघांनी एकत्र काम केलेला हा एकमेव चित्रपट! गीतकार मज़रूह सुलतानपुरी तर संगीतकार नौशाद. हा चित्रपट हिट न होता तरच नवल. चित्रपटात एकूण १० गाण्यांची जबरदस्त मेजवानी. त्यापैकी लता मंगेशकर आणि मुकेश यांची प्रत्येकी ४ सोलो गाणी. आणि लताची २ द्वंद्वगीते - एक मोहम्मद रफी तर दुसरे शमशाद बेगम यांचेबरोबर. 

नौशाद यांनी मुकेशचा आवाज फक्त ३ चित्रपटांतील १० गाण्यांसाठी वापरला - "मेला" (१९४८) (गाये जा गीत मीलन के), "अनोखी अदा" (१९४८) (५ गाणी) आणि "अंदाज़" मध्ये ४ सोलो गाणी. राजकपूर-मुकेश आणि दिलीपकुमार-मोहम्मद रफी या जोड्या ठरून गेलेल्या काळात नौशाद यांनी "अंदाज़" मध्ये दिलीपकुमार साठी मुकेशचा तर राजकपूर साठी रफीचा आवाज वापरण्याचे धाडस केले आणि यशस्वी करून दाखवले!

नैना (नर्गिस) श्रीमंत वडिलांची एकुलती एक मुलगी, लाडाकोडात वाढलेली, घोडेस्वारीचा शौक असलेली. एका अपघातात तिला दिलीप (दिलीप कुमार) वाचवतो. पुढे त्यांची मैत्री होते. कालांतराने दिलीपचे नैनावर प्रेम बसते, पण नैनाला हे माहिती नसते कारण ती मात्र राजनच्या (राज कपूर) आकंठ प्रेमात असते. मधल्या काळात नैनाच्या वडिलांचे निधन होते त्यामुळे ती दुःखात बुडून जाते. राजन परदेशातून परत आल्यावर तिला धीर देतो. त्या दोघांचे आपापसातील वागणे पाहून दिलीपला त्यांच्यातील प्रेमाचा अंदाज येतो, त्याला धक्का बसतो. 

गाण्याआधीची तिघांची मनःस्थिती लक्षात घ्यावी लागेल - राजन नुकताच परदेशातून आला आहे, नैनाला भेटून खूप आनंद झालाय त्याला. नैनाने त्याला दिलीप या तिच्या मित्राबद्दल बरेच सांगितले आहे पण तरीही दिलीपला पाहून/भेटून राजन दिलीप-नैना यांच्या नात्याविषयी थोडासा साशंक आहे. नैनाचा आनंद राजनला भेटून गगनात मावत नाहीये. तिला दिलीपच्या तिच्याविषयीच्या भावना माहिती नाहीयेत. आणि दिलीप मात्र राजनच्या येण्याने असुरक्षित झाला आहे, त्याला वाटतंय की राजन नैनाला त्याच्यापासून दूर करणार, नैनाने तिचे प्रेम राजनवर आहे हे न सांगून दिलीपला दुखावले आहे. याच नाजूक क्षणी राजन आणि नैना दिलीपला पियानोवर एक गाणे गायची विनंती करतात. मग सुरु होते मुकेशचे अतीव सुंदर असे गीत. 

राजनने दिलीपला एखादे प्रेमाचे गीत गा अशी विनंती केलेली असते; पण तो तर "टूटे ना दिल टूटे ना टूटे ना" गातो त्यामुळे राजन थोडासा अवाक होऊन त्याच्याकडे पाहतो. दिलीपही कसनुसं हसत कधी नैनाकडे तर कधी राजनकडे पाहतो, त्यावेळच्या ओळी ऐकल्या तर लक्षात येईल. नैनाकडे पाहताना "मला का फसवलंस?" असे भाव दिलीपच्या चेहऱ्यावर दिसतात तर राजनकडे पाहताना "तू लुटेरा आहेस" या भावनेने रोखलेली ती नजर एखाद्याचे काळीज चिरत जाईल! दिलीपकुमारचा अभिनय लाजवाब आहे; एरवी तो खूप नौटंकी करतो असे माझे प्रांजळ मत आहे पण या संपूर्ण चित्रपटात त्याचा अभिनय अत्यंत नैसर्गिक आहे. नर्गिस व राजकपूरनेही आपल्या मुद्राभिनयाने तोडीस तोड साथ केली आहे. तिघांच्याही चेहऱ्यावरचे हावभाव बघण्यासारखे आहेत. तिघांच्याही व्यक्तिरेखा इतक्या ताकदवान आहेत की चित्रपट बघताना आपण खिळून राहतो. कोणाचा अभिनय श्रेष्ठ हे ठरवणे अतिशय अवघड आहे. या सर्वांना नैसर्गिक अभिनय करायला लावण्याचे कसब मात्र दिग्दर्शक मेहबूब खानचे. 

गाण्याबद्दल बोलायचे तर नौशादने हे गीत भैरवी रागात बांधले आहे. हे गाणे म्हणजे चित्रपटात पुढे येणाऱ्या प्रसंगांची एक झलकच आहे. मजरुह यांचे शब्द म्हणजे सोने आहे, आणि मुकेशने आपल्या धीरगंभीर आवाजाने त्या व्यक्तिरेखेचे सगळे दुःख गाण्यात ओतले आहे. दिलीपकुमार स्वतः गायक असल्याने त्याने सर्व छोट्या छोट्या हरकती-मुरकती व्यवस्थित घेतल्या आहेत त्यामुळे बहुदा Editor चे काम थोडे कमी झाले असावे. गाण्यामध्ये प्रामुख्याने पियानो, व्हायोलिन, डफ आणि मध्ये बहुदा मेंडोलिनचे तुकडे यातून अप्रतिम चाल निर्माण केली आहे नौशादने. सर्व गाणी अफलातून आहेत. या चित्रपटातील मुकेशची सर्व गाणी ही बहुदा त्याच्या कारकिर्दीतील सर्वोत्तम १०-२० गाण्यांमध्ये गणना करता येईल इतकी जबरदस्त गायली आहेत. उदा. "झूम झूम के नाचों आज", "तू कहे अगर जीवनभर" आणि "हम आज कहीं दिल खो बैठे".

चला तर ऐकू या हे अप्रतिम गीत. आपली प्रतिक्रिया नक्की कळवा. आवडले तर पुढे पाठवा. धन्यवाद.

Toote Naa Dil Toote Naa – Andaz (1949) – Lyricist Majrooh Sultanpuri – Music Composer Naushad – Singer Mukesh Chand Mathur

The year was 1949. That year, a staggering 118 Hindi films were released! (Source: Wikipedia) Many of them were iconic. Titles like Barsaat, Mahal, Dillagi, Shabnam, Badi Bahen, Patanga, Dulari, Lahore, Bazaar and Ladli, etc. made their mark. Several songs from these films have become timeless classics. The fortunes of many stars soared with these movies.

Amidst this wave of stellar cinema, Mehboob Khan, a powerful director, released “Andaz”, a film that stood out not just for its story, but for its historic casting: Dilip Kumar, Nargis, and Raj Kapoor – the only film they ever did together. The lyricist was Majrooh Sultanpuri, and the music was composed by Naushad. The film boasted a feast of 10 incredible songs. Out of these, Lata Mangeshkar and Mukesh sang 4 solo songs each. Lata also sang 2 duets – one with Mohammed Rafi and another with Shamshad Begum.

Naushad used Mukesh’s voice for only 10 songs across 3 films: Mela (1948) ("Gaaye Ja Geet Milan Ke"), Anokhi Ada (1948) (5 songs), and 4 solos in Andaz (1949). At a time when the pairings Raj Kapoor–Mukesh and Dilip Kumar–Mohammed Rafi was well-established, Naushad took the bold step of using Mukesh's voice for Dilip Kumar and Rafi’s voice for Raj Kapoor in Andaz, and it did wonders.

Naina (Nargis) is the only daughter of a wealthy father – pampered, raised with love, fond of horse riding. In an accident, she’s saved by Dilip (Dilip Kumar). They become friends, and over time, Dilip falls in love with Naina. But Naina is unaware of his feelings, as she is deeply in love with Rajan (Raj Kapoor). During this time, Naina’s father passes away, leaving her devastated. When Rajan returns from abroad, he comforts her. Observing their behaviour, Dilip realizes they are in love, which leaves Dilip heart-broken.

Before we watch the song, understanding the emotional state of all three characters is important: Rajan has just returned from abroad and is thrilled to meet Naina. She’s already told him a lot about her friend Dilip. Still, upon meeting him, Rajan feels a slight doubt about Dilip and Naina’s relationship. Naina is overjoyed to see Rajan and unaware of Dilip’s feelings. Dilip, however, feels insecure with Rajan’s return – he fears Rajan will take Naina away from him, and that Naina has hurt him by not revealing her love for Rajan. At this delicate moment, Rajan and Naina request Dilip to sing a song at the piano. And thus begins a heartbreakingly beautiful song sung by Mukesh. His song becomes a subtle confession of pain, layered with complex glances and emotions.

Rajan had asked Dilip to sing a romantic song. Instead, he sings “Toote Na Dil, Toote Na...” (Let the heart not break...), leaving Rajan slightly stunned and staring at him. Dilip forces a smile, glancing between Naina and Rajan – if you pay attention to the lyrics and expressions at this point, you'll notice the subtle emotions. When Dilip looks at Naina, his face seems to ask, “Why did you deceive me?” And when he looks at Rajan, his gaze carries a silent accusation: “You’re a thief”. That piercing stare could cut right through one’s heart. Dilip Kumar’s acting is exceptional here. Normally, I find him a bit theatrical; but in this film, his performance is completely natural. Nargis and Raj Kapoor match him with equally powerful expressions. Their facial acting is worth watching. All three characters are so strong that you stay glued to the screen. It’s almost impossible to decide whose performance is superior. The credit for drawing out such natural acting from them goes to director Mehboob Khan.

Speaking of the song – Naushad composed it in Raag Bhairavi. This song foreshadows upcoming events in the film. Majrooh’s lyrics are pure gold, and Mukesh pours his soul, portraying Dilip’s sorrow, into the song with his deep, resonant voice. Since Dilip Kumar was a singer himself, he executed all the subtle nuances beautifully – which probably made the editor’s job easier. The instrumentation includes Piano, Violin, Dholak, and what sounds like Mandolin pieces – Naushad created a truly sublime composition. All the songs in the film are phenomenal. In fact, Mukesh’s songs from this film can easily be counted among the top 10–20 songs of his career. Examples include: "Jhoom Jhoom Ke Nacho Aaj," "Tu Kahe Agar Jeevan Bhar," and "Hum Aaj Kahin Dil Kho Baithe."

So, let’s listen to this magnificent song.
Do share your thoughts afterward.
If you liked it, pass it along.
Thank you.

आरंभ-स्वर ६ : बहारें फिर भी आएँगी (Lata singing for Shyam Sunder)

Namaskar. English version follows Marathi version below.

बहारें फिर भी आएँगी - लाहौर (१९४९) - गीतकार राजेंद्र कृष्ण - संगीतकार श्यामसुंदर - गायिका लता मंगेशकर

"लाहौर" नावाचा चित्रपट १९४९ साली स्वतंत्र भारतात प्रदर्शित होतो. संपूर्ण कथेत चित्रपटातील मुख्य दोन कुटुंबे ही लाहोरमध्ये राहत असतात आणि अखंड भारताचे दोन तुकडे झाल्यावर तेथील भयानक परिस्थितीमुळे त्यांना लाहोर सोडून भारतात यावे लागते यापलीकडे लाहोरबद्दल काहीही नाही. जसं चित्रपटाचं तसंच कथेचंही आहे, सुरुवातीला दोन कुटुंबांतील काही व्यक्तींभोवती फिरत असलेली कथा पुढे विस्कळीत होत जाते व आपला इतका गोंधळ उडतो की काय चाललंय हेच समजेनासे होते. असो. तरीही हा चित्रपट लक्षात राहतो तो त्यातील गाण्यांमुळे.

Shyam Sundar

"लाहौर" मध्ये तब्बल १० गाणी आहेत. त्यातील करण दिवाण (२), मन्ना डे, G. M. दुर्राणी (प्रत्येकी १), करण दिवाण-लता मंगेशकर यांची २ द्वंद्वगीते आणि लताची ४ सोलो गाणी अशी भरपूर मेजवानी आहे. श्यामसुंदरने यात आपले सर्वस्व पणाला लावले आहे. त्याच्या सर्वोत्तम चित्रपटांमधे १९४९ सालातील "बाज़ार" आणि "लाहौर" चा समावेश करावा लागेल. श्यामसुंदरबद्दल मी विस्ताराने लिहिलंय, ते जरूर वाचा - "Shyam Sundar - An extraordinary composer".

चमन (करण दिवाण) आणि लिलो (नर्गिस) हे लाहौरमध्ये लहानपणापासूनचे शेजारी, मित्र आणि पुढे एकाच कॉलेजात जाणारे. त्यामुळे अर्थातच एकमेकांच्या प्रेमात! पुढे चमनला मुंबईमध्ये शिकण्यासाठी शिष्यवृत्ती मिळते. ही बातमी कळताच लिलो कोसळून जाते. आणि त्या अवस्थेतच हे अप्रतिम विरहगीत सुरु होते.

नज़र से दूर जानेवाले, दिल से दूर ना करना

मेरी आँखों को रोने पर, कहीं मजबूर ना करना 

बहारें फिर भी आएँगी, मगर हम तुम जुदा होंगे

घटाएँ फिर भी छाएँगी, मगर हम तुम जुदा होंगे  ||

लताच्या काळीज पिळवटून टाकणाऱ्या आवाजाने गाणं सुरु होतं. पहिल्या ओळीच्या मागून अगदी मंद असे व्हायोलिन वाजते, आवाजही दुरून येतो कारण कॅमेरा चमनवर असतो. दुसऱ्या ओळीत कॅमेरा जसा लिलोवर येतो तसे पार्श्वसंगीत वाढते हे दिग्दर्शक आणि संगीतकाराचे कसब! "बहारें" शब्दावरची लताने घेतलेली छोटीशी हरकत अप्रतिम आहे. "मगर हम तुम जुदा होंगे " या ओळीत सामावलेले दुःख नर्गिसने तिच्या अभिनयातून, श्यामसुंदरने त्यांच्या चालीतून आणि लताने तिच्या गळ्यातून असं काही उतरवलंय की आपल्याही डोळ्यात नकळत पाणी येते.

जहाँ छुप छुप के हम मिलते थे साजन, वो गली हमको

इशारों से बुलाएगी, मगर हम तुम जुदा होंगे

बहारें फिर भी आएँगी, मगर हम तुम जुदा होंगे  || १  || 

या कडव्यात "जहाँ छुप छुप के हम मिलते" नंतर ओळ पूर्ण न करता संगीत वाजते, ते का असा विचार केला तर मला असे वाटते की जेंव्हा आपण अतीव दुःखात असतो तेंव्हा कधीकधी पूर्ण वाक्य बोलू शकत नाही. कदाचित हाच विचार संगीतकाराने केला असावा कारण यानंतर येणारे संगीत हे लिलोच्या मनातील स्पंदने दर्शवतात. "गली" या शब्दावरची हरकत ऐकावी अशी.

सन्देसा प्यार का लायेगी, सावन की जवाँ राते

पवन झूलेगी गायेगी, मगर हम तुम जुदा होंगे

बहारें फिर भी आएँगी, मगर हम तुम जुदा होंगे  || २  ||

पहिल्या आणि दुसऱ्या अंतऱ्यात संगीत नाहीये. या अंतऱ्याची चालही वेगळी आहे. "सावन" शब्दावरची हरकत लाजवाब! 

३ कडव्यांचे हे गाणे हे लताच्या अप्रतिम गाण्यांपैकी एक आहे. तिने या चित्रपटातील २ गाणी - "बहारें फिर भी आयेगी" आणि "सुन लो सजन मेरी बात" - तिच्या आवडत्या गाण्यांच्या संग्रहात घेतली आहेत! या गाण्याचा राग ओळखता येत नाही; मतमतांतरे आहेत. व्हायोलिन आणि मटक्याचा ठेका या दोन प्रमुख वाद्यांवर संपूर्ण गाण्याची रचना श्यामसुंदरने केली आहे यावरून त्याची प्रतिभा लक्षात येते.

तर ऐकू या हे नितांतसुंदर गीत. आशा करतो की तुम्हाला आवडेल. नेहमीप्रमाणे कसे वाटले ते जरूर कळवा. धन्यवाद.

Baharein Phir Bhi Aayengi – Lahore (1949) – Lyricist Rajendra Krishna – Composer Shyam Sunder – Singer Lata Mangeshkar

1949 saw a film with the name “Lahore” being released in the independent India! The plot revolved around 2 families living in Lahore. They had to migrate to India due to the riotous situation arising in Lahore at that time. That’s it really, in a nutshell, what the movie is all about. The overall story of the movie gets so confusing with the increased number of characters as the film moves on. However, thanks to the great music by Shyam Sunder that we remember it’s wonderful, sweet songs more than the film itself.

Shyam Sundar

The film comprises of total 10 songs, out of which Karan Dewan (2), Manna Dey and G. M. Durrani (1 each), Karan Dewan and Lata 2 duets and 4 solo songs by Lata are a treat to the ears. “Lahore” and “Bazar” both released in 1949 are arguably the best films of Shyam Sunder from his brief career spanning just about 15-20 films. I had covered Shyam Sunder’s music composition work earlier in my blog "Shyam Sundar - An extraordinary composer"

Chaman (Karan Dewan) and Lilo (Nargis) are childhood friends as well as neighbours in Lahore. Both study in the same college and later fall in love with each other. Chaman’s family faces economic crisis and thus must rely upon Chaman’s fate. Chaman is awarded scholarship for further studies in Mumbai (then Bombay). This news shocks and saddens Lilo to the core. She starts to sing her emotions out straight from the heart.

We then hear Lata’s impeccably tremulous voice depicting Nargis’ emotions. The first line is accompanied by a low Violin sound playing in the background, the sound is heard from far since the camera focuses on Chaman getting ready to leave for Bombay. When the camera zooms on Nargis, the volume of the song and music become louder, as we realize. This is where the skill of the Director and Music composer come in play.

Lilo’s world that has fallen apart has been perfectly portrayed by Nargis through her act, by Shyam Sunder through his composition and Lata through her emotive singing.

There are few beauty spots of the composition in the way Lata sings the words “Baharein”, “Gali”, “Ishaaron Se”, “Sawan”, etc.

Lata has sung her heart out in this song. She had included 2 songs from this movie viz. “Baharein Phir Bhi Aayengi” and “Sun Lo Sajan Meri Baat” in her favourites list! This song is a mix of many Ragas. Violin and the Beat are carrying the entire composition through the song. This is the genius of Shyam Sunder.

Let’s listen to this wonderful song. Hope you would like it. Please leave a comment. Thanks.

 

आरंभ-स्वर ५ : ये हवा ये रात ये चाँदनी (Dilip Kumar-Talat Mahmood special)

Namaskar. The English version of this blog follows the Marathi version below. Please leave your comment at the end of the blog with your name. Thanks.

ये हवा ये रात ये चाँदनी - संगदिल (१९५२) - गीतकार राजेंद्र कृष्ण - संगीतकार सज्जाद हुसैन - गायक तलत महमूद

काही काही माणसं चांगलं नशीबच घेऊन जन्माला आलेली असतात! बघा ना - विश्वजीत, जॉय मुखर्जी, भारत भूषण, प्रदीप कुमार यांच्यासारख्या सामान्य नटांना मोहम्मद रफींसारखा पार्श्वगायक लाभला आणि शम्मी या एका सामान्य नटीच्या वाट्याला चित्रपटाचा नायक तिच्या सौंदर्याचं वर्णन करत आहे असं वाटावं असं गाणं आलं! होय, मी बोलतोय ते आज सादर करत असलेल्या गाण्याबद्दल. हे गाणे आहे १९५२ सालच्या "संगदिल" या चित्रपटातील "ये हवा ये रात ये चाँदनी"; जे चित्रपटाचा नायक दिलीपकुमार प्रत्यक्षात नायिका मधुबालेसाठी गात असतो पण समोर असते ती शम्मी! 

Photo Courtesy
Wikipedia

"संगदिल" हा चित्रपट Charlotte Brontë यांच्या १८४७ सालच्या सुप्रसिद्ध Jane Eyre या कादंबरीवर बेतलेला. दिलीपकुमार आणि मधुबाला यांचा एकत्र काम केलेला दुसरा चित्रपट. चित्रपट तसा सामान्यच पण राजेंद्रकृष्ण यांची जबरदस्त गीते आणि सज्जाद यांचे अफलातून संगीत यामुळे या चित्रपटाने त्यावर्षी जवळपास ९५ लाख (म्हणजे आजचे १०० कोटी) रुपयांची कमाई केली होती!

चित्रपटात एकूण ८ गाणी - त्यातील तलत महमूद (२ सोलो, १ द्वंद्वगीत), लता आणि आशा (प्रत्येकी १ सोलो व १ द्वंद्वगीत) तर गीता दत्त व शमशाद बेगम यांचे प्रत्येकी १ सोलो गाणे. या आठही गाण्यांमधील हे सर्वात गाजलेले गाणे. आजही रेडिओवर बऱ्याचदा ऐकू येते. 

चित्रपटाचा नायक शंकर (दिलीपकुमार) आणि कमला (मधुबाला) हे बालपणापासूनचे साथीदार पण नंतर एकमेकांपासून दूर गेलेले. तरीही दोघांच्या मनात एकमेकांविषयी प्रेम. अशात शंकरची भेट मोहिनीशी (शम्मी) होते. मोहिनी शंकरवर प्रेम करू लागते. तिच्या आग्रहाखातर शंकर "ये हवा ये रात ये चाँदनी" हे गीत गातो पण त्याच्या मनात असते ती कमला. पुढे काय होते ते चित्रपटात बघणे इष्ट ठरेल.

गाणे सुरु होते फक्त ३ सेकंदांच्या संवादिनी स्वरांनी; आणि नंतर येते ती तलतच्या शांत, हळुवार सुरातील सुमधुर अशी तान. त्यापाठोपाठ येणाऱ्या सतारीच्या सुरावटीनंतर प्रत्यक्ष गाणे सुरु होते. दिलीपकुमार तलतच्या आवाजात शम्मीला म्हणत असतो: 

ये हवा ये रात ये चाँदनी, तेरी इक अदा पे निसार है  

(निसार होना = ओवाळून टाकणे, त्याग करणे)

मुझे क्यों न हो तेरी आरज़ू, तेरी जुस्तजू में बहार है 

(आरज़ू = इच्छा, जुस्तजू = शोध)

हे गाणे शृंगाराचे (मराठीत रोमँटिक) असले तरी त्याला नायकाच्या प्रेयसीच्या विरहाच्या दुःखाची एक किनार आहे. त्यामुळे संपूर्ण गाण्यात पार्श्वभूमीवर सारंगी गाण्याप्रमाणे वाजते, इथे सज्जादचा गाण्याबद्दलचा विचार दिसतो. 

पहिल्या अंतऱ्याच्या आधी साधारण १५ सेकंदांचे संगीत आहे, पुन्हा सारंगी आणि तबला, पण करुणा आणि शृंगार यांचे अद्भुत मिश्रण आहे. त्याने तिच्या सौंदर्याच्या केलेल्या वर्णनाने ती मोहरून जाते आणि जेंव्हा भानावर येऊन जराशी मागे कलंडते तेंव्हा आत्तापर्यंत एका लयीत वाजत असलेली सारंगीही आपली लय थोडीशी कमी करते, वाहव्वा! नायक म्हणतोय:

तुझे क्या ख़बर है ओ बेख़बर, तेरी एक नज़र में है क्या असर 

यातील "बेख़बर" शब्दावर घेतलेल्या हरकतीनंतर सारंगीचा अगदी छोटासा तुकडा वाजतो, तो ऐका. तीच ओळ दोनदा म्हणताना मध्ये हा अप्रतिम भराव (ज्याला आपण इंग्रजीत filler म्हणतो) वाजवला आहे.

जो ग़ज़ब में आये तो क़हर है, जो हो मेहरबाँ तो क़रार है 

(ग़ज़ब, क़हर = राग, संताप, क़रार = शांतता) 

दुसऱ्या अंतऱ्याच्या आधीचे संगीतही पहिल्यासारखेच आहे पण थोडा बदल आहे, चाणाक्ष श्रोत्यांना तो लगेच समजेल. यात सारंगीऐवजी सतार आणि साथीला व्हायोलिन असावे असे वाटते. कडवे सुरु होताना पुन्हा सारंगीचा एक छोटा तुकडा आपल्याला मूळ चालीशी जोडून घेतो. परत सज्जाद!

तेरी बात बात है दिलनशीं, कोई तुज़से बढ़के नहीं हंसी 

(दिलनशीं = मनाला मोहवणारी)

है कली कली में जो मस्तियाँ, तेरी आँख का ये ख़ुमार है 

(मस्तियाँ, ख़ुमार = नशा)

एकाच अर्थाचे दोन वेगळे शब्द एकाच ओळीत दोन्ही कडव्यांत आलेत, हे कौशल्य गीतकार राजेंद्रकृष्ण यांचे.

आत्तापर्यंत आपले वर्णन ऐकून भारावून गेलेली शम्मी भानावर तेंव्हा येते जेंव्हा गाणे संपताना दिलीपकुमार खिडकीबाहेर उभ्या असलेल्या मधुबालाला बघतोय हे तिला कळते. 

शम्मी छान दिसली आहे गाण्यामध्ये; पण मधुबाला असती तर बहार आली असती असे राहून राहून वाटते, आजच्या Artificial Intelligence च्या जमान्यात हा बदल करून गाणे बघणे शक्य आहे!

दिलीपकुमार साठी तलतने आपला आवाज काही चित्रपटांसाठी दिला आहे. उदा. बाबुल (संगीतकार नौशाद), आरजू, तराना (अनिल विश्वास), दाग, शिकस्त (शंकर जयकिशन), देवदास (SD बर्मन) आणि फुटपाथ (खय्याम). दिलीपकुमारच्या Tragedy King या प्रतिमेला शोभणारा तलत इतका दुसऱ्या कोणा गायकाचा आवाज नाही असे मला वाटते. असो.

सज्जाद यांनी हे गाणे राग दरबारी कानडा मध्ये बांधले होते. या गाण्याच्या चालीत थोडा बदल करून मदनमोहन यांनी १९५८ सालच्या "आख़री दॉँव" चित्रपटात "तुझे क्या सुनाऊँ मैं दिलरुबा" हे गाणे बांधले, ते खूप प्रसिद्धही झाले. तेंव्हा सज्जाद म्हणाले होते "अब मेरे गाने तो क्या उसकी परछाइयाँ भी चलने लगी है". योगायोग म्हणजे या गाण्यातही शम्मी होती पण नायिकेची मैत्रीण म्हणून आणि गाणे होते यावेळी नायिकेला म्हणजे नूतनला उद्देशून!

तर असे हे सज्जाद यांचे अप्रतिम गाणे. तुम्हालाही आवडेल असे वाटते. धन्यवाद.

Yeh Hawa Yeh Raat Yeh Chandani - Sangdil (1952) - Lyricist Rajendra Krishna - Composer Sajjad Hussain - Singer Talat Mahmood

I always wondered why God is so kind to only few. E.g. Ordinary actors like Biswajeet, Joy Mukherjee, Bharat Bhushan, Pradeep Kumar, etc. got a playback singer like Mohammed Rafi, and Shammi, not so great actress, was given a role where the film's hero describes her beauty in a song! Yes, I am talking about the song I am presenting today. This song is from the 1952 film "Sangdil" and is called "Yeh Hawa Yeh Raat Yeh Chandni"; the film's hero Dilip Kumar actually sings it for the heroine Madhubala, but the person in front of him is Shammi!

"Sangdil", a 1952 Hindi film was based on a famous novel from 1847 viz. Jane Eyre by Charlotte Brontë. It was the second film where Dilip Kumar and Madhubala worked together. The film was quite ordinary, but due to Rajendra Krishna's excellent lyrics and Sajjād's wonderful music, it earned nearly 95 lakh rupees at that time (equivalent to 100 crores today)!

There are a total of 8 songs in the film - including 2 solos and 1 duet by Talat Mahmood, 1 solo and 1 duet each by Lata and Asha, and 1 solo each by Geeta Dutt and Shamshad Begum. Among these, “Yeh Hawa..” song was the most popular. It is still played on the radio today.

In the film, the hero Shankar (Dilip Kumar) and Kamala (Madhubala) are childhood friends who later drifted apart. Despite that, they still love each other. Meanwhile, Shankar meets Mohini (Shammi). Mohini falls in love with Shankar. At her insistence, Shankar sings "Yeh Hawa Yeh Raat Yeh Chandni," but his mind is on Kamala. What happens next is best seen in the film.

The song begins with just 3 seconds of harmonium, followed by Talat's calm, gentle tune. After the sitar sounds, the actual song begins. Dilip Kumar, in Talat's voice, tells Shammi:

Ye Hawa Ye Raat Ye Chandni, Teri Ik Ada Pe Nisar Hai
(Nisar hona = to surrender, to sacrifice)
Mujhe Kyun Na Ho Teri Arzoo, Teri Justuju Mein Bahar Hai
(Arzoo = desire, Justuju = search)

Although this song is romantic, it also has a touch of the hero's sadness he being away from his lover. Therefore, throughout the song, a background of Sarangi plays, showcasing Sajjād's excellent thought process.

Before the first stanza, there is about 15 seconds of music, with Sarangi and Tabla, blending sorrow and romance. Her beauty is described, and she is mesmerized, but when she comes to her senses and slightly pulls back, even the Sarangi's rhythm slows down a bit, wow! The hero says:

Tujhe Kya Khabar Hai O Bekhabar, Teri Ek Nazar Mein Hai Kya Asar

After emphasizing the word "Bekhabar," a short piece of Sarangi plays, listen to it. When the line is repeated, an excellent filler is played in the middle.

Jo Gazhab Mein Aaye Toh Qahar Hai, Jo Ho Meherban Toh Qarar Hai
(Gazhab, Qahar = anger, wrath; Qarar = peace)

The music before the second stanza is similar to the first but with slight variations, which perceptive listeners will notice. Instead of Sarangi, the Sitar and possibly Violin are used. As the song begins, a small Sarangi piece connects it to the original tune. Again, Sajjād's craftsmanship is evident.

Teri Baat Baat Hai Dilnashin, Koi Tujhse Badhke Nahi Hansi
(Dilnashin = captivating)
Hai Kali Kali Mein Jo Mastiyan, Teri Aankh Ka Ye Khumar Hai
(Mastiyan, Khumar = intoxication)

Two different words with the same meaning appear in the same line and in both verses, a skill of lyricist Rajendra Krishna.

Until now, the captivated Shammi, comes to her senses when the song ends, and she finds Dilip Kumar looking out of the window at Madhubala. Shammi looks good in the song; but it feels like Madhubala would have been even better. In today's world of Artificial Intelligence, one can very well see Dilip Kumar singing the song in real for Madhubala instead of Shammi.

Talat had lent his voice to Dilip Kumar in many films. E.g. Babul (Composer: Naushad), Aarzoo, Tarana (Anil Biswas), Daag, Shikast (Shankar Jaikishan), Devdas (S. D. Burman) and Footpath (Khayyam). For Dilip Kumar's "Tragedy King" image, I think Talat's voice suited more than any other singer. Anyways.

Sajjad had composed this song in Raag Darbari Kanada. Madan Mohan copied its composition and gave a hit number "Tujhe Kya Sunaoon Main Dilruba" in the 1958 film "Aakhri Daao". At that time, Sajjād said, "Not just my songs, but its imitations are also getting popular!" Interestingly, in this song also, Shammi was present, but as a friend of the heroine, and the song was dedicated to the heroine, Nutan!

Let’s hear Sajjād's memorable composition. I think you will also like it. Thank you.