Anil Biswas (Part 4) - Lata and Anil da: What a combination!

Namaskar Friends,

Welcome to the last part of my 4-part series on Anil Biswas alias Anil da. In Part 1, we learnt about his life and career as a music composer. In Part 2 we witnessed some of the finest songs Anil da had composed for his select male singers. Part 3 gave a glimpse of 10 of the best duets Anil da had composed. If you haven't had a chance to read Part 1, 2 and 3, don't worry. Here are the links:

Anil Biswas (Part 1) - मराठी

Anil Biswas (Part 1) - English

Anil Biswas (Part 2)

Anil Biswas (Part 3)

In this part, I am going to present 10 of Anilda's greatest gems composed for the legendary Lata Mangeshkar, first in Marathi and then in English. 

If you like it, please leave a comment on the blog itself with your name and share further. Thanks.

मित्रांनो, अनिल विश्वास आणि लता मंगेशकर यांच्यावर स्वतंत्र भाग लिहिण्याचे प्रमुख कारण आहे की १९४८ साली अनिलदांकडे लता जेंव्हा पहिल्यांदा "अनोखा प्यार" चित्रपटात गायली, तेंव्हापासून अनिलदांनी त्यांच्या कारकिर्दीत एकूण ३३९ गाणी स्वरबद्ध केली, त्यातील तब्बल १२७ गाण्यांमध्ये लता होती (८९ सोलो आणि ३८ इतरांबरोबर) म्हणजे जवळपास ३२% गाणी लताची होती. आणखीन थोडे खोलात जाऊन बघितले तर लता आल्यानंतर अनिलदांनी महिला गायकांना घेऊन २५५ गाणी बनवली त्यातील १२७ गाणी लताची होती, हे प्रमाण जवळपास ५०% आहे. यावरून आपल्याला अनिलदांच्या संगीतात लताचे काय स्थान होते याचा अंदाज येतो. 

पहिल्या भागात सांगितल्याप्रमाणे, अनिलदांनी स्वतः एके ठिकाणी असं म्हटलंय की ज्या वेळी लता फिल्म संगीताच्या क्षितिजावर उगवली, त्या वेळेपासून संगीतकारांसाठी एक अतिभव्य दालन खुले झाले की जेथे ते त्यांच्या प्रतिभेप्रमाणे काहीही स्वरबद्ध करू शकत होते कारण त्यांना विश्वास होता की त्यांची स्वररचना लताच्या गळ्यातून सहज उतरेल.

चला तर ऐकू या अनिलदांनी लतासाठी स्वरबद्ध केलेली १० अप्रतिम सुमधुर गाणी.

Friends, if you are wondering why there is a special article on just Lata Mangeshkar in a tribute series on Anil Biswas, well, here is the reason. Lata sang for Anil da for the first time in 1948 for the movie "Anokha Pyar". Since then, Anil da composed total 339 songs out of which Lata contributed to 127 songs (89 solo and 38 with others). If we analyze a bit further, we find that After Lata's entry into Anilda's camp, Anil da composed 255 songs that had at least one female singer in it. And Lata's contribution in these 255 songs was 127 - which is close to 50%. This tell us how important Lata was for Anil da.

Secondly, as mentioned in Part-1, Anil da himself had said once that after Lata came on the horizon, a world of limitless possibilities opened to the music composers then since she could sing anything that a composer would compose.

Let's now listen to the 10 of Lata's gems composed by Anil da.

Interesting Statistics about Lata's songs for Anil da (Year-Movie wise break-up)

1) Ik Dil Ka Lagana Baki Tha - Anokha Pyar (1948) - Lyricist Zia Sarhadi

१९४८ सालचा "अनोखा प्यार" म्हणजे जबरदस्त गाण्यांची जणू लयलूट होती. चित्रपटात एकूण ११ गाणी होती. त्याशिवाय ३-४ गाण्यांच्या वेगळ्या गायक/गायिकेच्या आवाजात रेकॉर्ड्स निघाल्या होत्या. असंच हे गाणं. "इक दिल का लगाना बाकी था". चित्रपटात हे गाणे नर्गिसवर चित्रित झाले आहे आणि मीना कपूर यांनी म्हटले आहे. पण HMV ने जेंव्हा "अनोखा प्यार" च्या रेकॉर्ड्स काढायच्या ठरवल्या तेंव्हा मीना कपूर आजारी असल्याने अनिलदांनी लताला सांगितले. लताही त्यावेळी नवीन होती व अनिलदांसारखे गुरु सांगताहेत म्हणून तीही तयार झाली. आणि काय गाऊन ठेवलंय लताने! पियानो, हवाईयन गिटार आणि तालवाद्य एवढ्या मोजक्या वाद्यांवर ही अप्रतिम चाल बांधली आहे अनिलदांनी. मीना कपूरनेही छान म्हटलंय, त्यांचं गाणं थोडं संथ लयीत आहे पण त्यांच्या आवाजातील दर्द जाणवतो, मीना कपूर यांचे गाणे इथे ऐका. लताचे गाणे ऐकू या.

"Anokha Pyar" released in 1948 was a treat for the music lovers. It had almost 10-11 songs in it. Moreover, there were versions of at least 3-4 songs separately. The first song of Lata-Anilda duo being presented below is one such version song. It was sung originally by Meena Kapoor in the movie and the song was picturized on Nargis. However, when HMV decided to bring out the records of "Anokha Pyar" songs, unfortunately, Meena Kapoor was unwell, hence Anilda requested Lata to record some of her songs, which she agreed. And thus we got a real gem from Lata-Anilda. The composition is managed only with few instruments. One can identify the Piano, Hawaiin Guitar and Rhythm instrument. You can listen to the original Meena Kapoor Song here. Her song is bit slow in its rhythm, but full of sorrow as per the situation demand. Let's listen to the Lata version below.

2) Mast Pawan Hai Chanchal Dhara - Jeet (1949) - Lyricist Prem Dhawan

हे लताचं अनिलदांकडचं वेगळ्या अंदाजातलं अतिशय गोड असं गाणं. गेल्या भागात आपण "जीत" मधलं देव आनंद आणि सुरैय्या यांच्यावर चित्रित झालेले एक गाणे पाहिले होते. हे गाणे दुसऱ्या एका जोडीवर आहे - मदन पुरी (जो पुढे खलनायक म्हणून प्रसिद्ध झाला) आणि सुरैया चौधरी. दोघेजण नदीमध्ये नौका वल्हवत आहेत आणि सुरैया हे गाणे म्हणते आहे. गाण्याची सुरुवातच मुळी एका बहारदार तानेने होते. होडीतले गाणे, पाठीमागे दिसणारी शिडाची नौका त्यामुळे अनिलदांनी ही तान नाविक / कोळी लोकं गातात तशी स्वरबद्ध केली आहे. लताच्या गाण्यातील छोट्या छोट्या मुरक्या, हरकती यामुळे गाण्याची नजाकत वाढते. गाण्याला स्वतःची अशी एक सुंदर लय आणि डौल आहे. या गाण्याचा USP म्हणाल तर "डोल" शब्दावर प्रत्येक वेळी लताने घेतलेला स्वरांचा हिंदोळा, अहाहा! ऐकाच हे अप्रतिम सुमधुर गीत.

This particular song shows a different Lata when she sings for Anil da. In the last part, we saw a duet picturized on the main leads of the film i.e. Dev Anand and Suraiyya. This song is picturized on the second pair of Madan Puri (famous Villain in his later days) and Suraiya Chowdhary. The two are rowing a small boat in the river, and on the backdrop we see a Sailboat, so Anil da has composed a suitable Taan at the beginning. Lata has shown her great versatility in singing the word "Dol" differently every time. Let's listen to this beautiful song.

3) Tumhare Bulane Ko Jee Chahata Hai - Laadli (1949) - Lyricist Prem Dhawan

लताने अनिलदांकडे गायलेले हे आणखी एक सदाबहार गाणे १९४९ साली आलेल्या "लाडली" या चित्रपटातील. यात एकूण ११ गाणी होती, त्यातील लताने ८ गाण्यांना आपला आवाज दिला आहे (५ सोलो व ३ इतरांबरोबर). गाण्याच्या स्वररचनेत गायकाचा आवाज सुप्रीम असेल हे अनिलदांचे वैशिष्ट्य आपल्याला या गाण्यातही  जाणवेल. परत एकदा फक्त पियानो, व्हायोलिन आणि अतिशय हळुवार वाजणारे तालवाद्य  यावर अनिलदांनी ही अप्रतिम स्वररचना केली आहे. लताच्या मधुर आवाजाने त्यावर कळस चढवला आहे. "चाहता" शब्द उच्चारण्याच्या वेगवेगळ्या पद्धती, "मुस्कुराने" शब्दावरची मुरकी किंवा शेवटच्या कडव्यात "ये जी चाहता है" मधील "ये" वर घेतलेली छोटीशी हरकत ऐका, किती सुंदर लागते कानाला. चला तर हे गाणे ऐकू या.

One of the many Evergreen songs that Lata has sung for Anil da from the movie "Laadli" (1949). It had 11 songs out of which Lata has sung 8 (5 solo and 3 with others). Even in this song, the voice of the singer is supreme, the accompanying music does not overpower it, this is pure Anil da style! Once again, you will realize that Anil da has composed the music for this song with Piano and Violin as the prime instruments, and still he is able to create an atmosphere of love and affection! Listen carefully to Lata's delivery of words like "Chahata", "Muskurane", "Ye", its a treat for the ears. Let's listen to the song.

4) Man Mein Kisi Ki Preet Basa Le - Aaram (1951) - Lyricist Rajendra Krishna

१९५१ सालचा देवआनंद-मधुबाला-प्रेमनाथ-दुर्गा खोटे अभिनित "आराम" हा चित्रपटही गाण्यांमुळे गाजला. "आराम" मध्ये ८ गाणी होती, आठही सोलो, त्यातील ५ लताची! पाचही गाणी अद्भुत आहेत. "मिल मिल के बिछड गये नैन", "बालमवा नादान", "उजडी रे मेरे प्यार की दुनिया", "रुठा हुआ चंदा है रुठी हुई चांदनी" आणि आज सादर करत असलेले "मन में किसी की प्रीत बसा ले". कुठलं गाणं वगळावं हा प्रश्नच पडतो. 

गाण्याच्या सुरुवातीला आपल्याला दिसतात राणी माँ (दुर्गा खोटे) या लीलाला (मधुबाला) घेऊन हॉल मध्ये येतात जिथे कुमार (प्रेमनाथ) पियानोवर सुरावटी छेडत असतो. आणि अचानक लीला गायला सुरुवात करते, त्या क्षणापासून ते पुढील १५-२० सेकंद तिघांच्याही चेहऱ्यावरचे भाव बघा - अभिनय काय असतो हे आपल्याला कळते. कुमार आश्चर्यचकित झालेला असतो, त्याची आई म्हणजे राणी माँ यांना कुमारचे प्रेम लीलावर आहे हे कळलेले असते, पण अजून लीलाने होकार दिलेला नसतो, त्यामुळे लीला हे गाणे नक्की कोणाला उद्देशून म्हणते आहे हे त्यांना कळत नाही, तर लीलाचे प्रेम श्यामवर (देव आनंद) असते, त्यामुळे ती कसनुसं हसत बघत जरी कुमारकडे असली तरी मनातून श्यामची आठवण काढत असते. तिघांच्या भावमुद्रा केवळ लाजवाब आहेत. 

बाकी गाण्याबद्दल काय बोलू? केवळ स्वर्गीय! माझ्या अत्यंत आवडत्या गाण्यांपैकी एक. चला ऐकू या.

"Aaram" (1951) had a great star cast in Dev Anand-Madhubala-Premnath-Durga Khote. The movie had 8 amazing Solo songs, out of which Lata contributed to 5! All of Lata songs are simply superb. E.g. "Mil Mil Ke Bichhad Gaye Nain", "Balamwa Nadan", "Ujadi Re Mere Pyar Ki Duniya", "Rutha Hua Chanda Hai" and the one being presented below "Man Mein Kisi Ki". I am always puzzled which one to present and which ones to omit.

As the song starts, we see Rani Maa (Durga Khote) and Leela (Madhubala) coming into the room where Kumar (Premnath) is playing Piano. Suddenly, Leela starts singing, from that moment watch the reactions on the faces of all three - simply amazing. Kumar is surprised to see Leela sing, his mother Rani Maa knowing that Kumar loves Leela, but she hasn't confirmed yet, so Rani Maa is unsure for whom Leela is singing, while Leela is in love with Shyam (Dev Anand), she has to keep a smiling face in front of Rani Maa and Kumar. Hats off to the Director and the actors.

I have nothing much to talk about the song. It's simply out of this world. One of my favorites. Let's listen and enjoy.

5) Beiman Tore Nainwa Nindiya Na Aaye - Tarana (1951) - Lyricist D. N. Madhok

१९५१ सालचा "तराना" हा दिलीपकुमार आणि मधुबाला यांचा एकत्रित पहिलाच चित्रपट. डॉ. मोतीलाल (दिलीपकुमार) आणि तराना यांच्यातील ही प्रेमकहाणी. गाण्याच्या सुरुवातीच्या संवादातून आपल्याला कळतं की मोतीला बरं नाहीये आणि त्यामुळे तराना त्याला झोपून विश्रांती घ्यायला सांगत आहे. (पण मधुबालासारखी तराना शेजारी असताना कोणाला झोप लागणे शक्य आहे का? 😆) मोती झोपण्याचे नाटक करतो हे कळल्यावर तराना त्याला बेईमान म्हणते, आणि अप्रतिम गाणे सुरु होते. या गाण्यात अनिलदांनी बासरीचा भरपूर वापर केला आहे. ही मधुर अशी बासरी वाजवली आहे अनिलदांचे मेव्हणे आणि सुप्रसिद्ध बासरीवादक पं. पन्नालाल घोष यांनी. सुरुवातीची बासरी आणि त्यानंतरचा सतारीचा तुकडा ऐकावा असाच. "बेईमान तोरे नैनवा" मधील "बेईमान" हा शब्द "बेईमाँ" असा सुद्धा म्हणता आला असता, पण इथे संगीत दिग्दर्शक आणि गायिका दोघांचेही कसब दिसते की "बेईमान" असा पूर्ण शब्द म्हटल्याने गाण्यातील गोडवा अधिक वाढतो. "ये रात कहीं भागी न जाये" यातील "रात" शब्दावर लताने काय सुंदर तान घेतली आहे! गीतकार दीनानाथ मधोक यांनी हे गाणे कमालच लिहिलंय. "आँखे बंद कर लो" असं सरधोपट सांगण्याऐवजी डॉ. मोतीच्या प्रेमात आकंठ बुडालेली तराना त्याला सांगते "ले मूँद ले अँखिया तनिक ज़रा", काय शब्द आहेत हो! गाणं कमालीचं श्रवणीय तर आहेच, पण मधुबालामुळे, तिचं हसणं, तिचं लाजणं यामुळे ते अधिक प्रेक्षणीय सुद्धा झालं आहे. खाली दिलेल्या video मध्ये गाणं संपता संपता दोघेही झोपी जातात, त्यानंतर जेंव्हा सकाळ होते तेंव्हा साधारण ३० सेकंद बासरीची सुरावट ऐकू येते ती केवळ लाजवाब. वाह, क्या बात है अशी दाद द्यावीशी वाटते  दिग्दर्शक, कॅमेरामन, अभिनेते, संगीतकार, गीतकार आणि गायिका यांच्या संचाला. चला तर ऐकू या हे अतिशय गोड असे गाणे.

Dilip Kumar and Madhubala starred for the first time together in this 1951 film "Tarana". The plot of the film revolves around the love story of Dr. Motilal (Dilip Kumar) and Tarana (Madhubala). The dialogues at the start of the video tell us that Tarana is trying to let Dr. Moti to sleep and rest. (It's another matter if anyone would want to sleep when Madhubala is next to you 😆) When she realizes that Dr. Moti is only pretending, she calls him "Beimaan" (Dishonest) and the song starts. You will hear a piece of Flute and Sitar at the beginning. Anil da has composed the entire song with Flute and Rhythm instrument as major instruments. His brother-in-law and famous Flute player Pt. Pannalal Ghosh has played the flute, and how sweet it can be heard! The delivery of some of the words like "Beimaan" is something to be noted. Also hear the beautiful Taan Lata takes on the word "Raat" in the line "Yeh Raat Kahin Bhaagi Na Jaaye". Lyricist Dinanath Madhok has penned this song beautifully. Any average person would have said "Aankhe Band Kar Lo" (Close your eyes", but a Kavi in D. N. Madhok writes "Le Moond Le Ankhiyan Tanik Jara", the use of Shuddh Hindi words is exemplary here. The song is an absolute treat to the ears, however, more so to the eyes because of sheer presence of the beautiful Madhubala and her smile. Please also listen to the wonderful Flute piece for about 30 seconds at the end of the video. Let's listen to this yet another real gem from Anil da and Lata.

6) Aankhon Mein Chitchor Samaye - Mehman (1953) - Lyricist P. N. Rangeen

अनिलदांनी एके ठिकाणी म्हटलं होतं की लताच्या आवाजाला आत्मा आहे. अनिलदांकडे लताने गायलेले प्रत्येक गाणे ऐकले की हे पुन्हापुन्हा जाणवतं. हे गाणंही असंच एक जीव ओतून गायलेलं गाणं. "मेहमान" (१९५३) मध्ये एकूण ८ गाणी होती, त्यातील ४ लताच्या वाट्याला आली होती. सर्व गाणी लोकप्रिय झाली. ह्या गाण्यातली काही वैशिष्ट्ये गाणे ऐकताना जाणवली ती देत आहे, तुम्हीही मन लावून गाणं ऐकलंत तर ही वैशिष्ट्ये तुम्हालाही जाणवतील व गाण्याचा आनंद द्विगुणित होईल.  १) गाण्याची सुरुवात आणि मुखडा दोन्ही अतिशय संथ लयीत आहे. "दरस दिखाये" या शब्दांची फेक बघा. २) मुखडा साधारण ०१:२२ ला संपतो आणि गाण्याची लयच बदलते, गाणे जलद होते, इथे आपल्याला बंगाली संगीताची झलक दिसेल. ३) अंतरा (कडवे) सुरु होतो, त्यात "मन में बैठा ऐसे वो" मध्ये "वो" नंतरची छोटीशी मुरकी घेऊन खालच्या स्वरावर येणे, केवळ जादू  ४) कडव्यामध्ये काही ठिकाणी दोन ओळींच्या मध्ये सतारीचे तुकडे आलेत, ते ऐका. एक ओळ दोनदा वेगळ्या पद्धतीने म्हटली आहे  ५) "सखी मन को तडपाये तरसाये" ही ओळ लताने अद्भुत म्हटली आहे, इथे पण "सखी" शब्दामध्ये आपल्याला बंगाली कीर्तनातील तारस्वराची आठवण होईल  ६) साधारण ०२:४५ ला कडवे संपताना गाणे पुन्हा संथ लयीत जाते त्यावेळी "फिर भी मन का मीत कहाये " या ओळीची सुरावट अशी अप्रतिम बांधली आहे की ती पुन्हा मुखड्याच्या लयीत येते.

अनिलदांची संगीत रचना अद्भुत आहे, आणि लताशिवाय हे गाणे अजून कोणी इतक्या ताकदीने, कौशल्याने गाऊ शकेल असं वाटत नाही. चला तर ऐकू या.

Anil da had once said that Lata's voice has soul in it. If you hear all the Lata songs for Anil da, you will agree with his views. The song being presented below is one such soulful song from the movie "Mehman" (1953). All the 8 songs from the movie were popular, Lata had sung 4 of them! While listening to this song, I could pick up some of what I call it the beauty spots from the song, I have listed few below. If you can follow these while listening to the song, you will enjoy its beauty more. 1) The opening of the song has slow rhythm, please note the delivery of the words "Daras Dikhaye" 2) From 01:22, the rhythm changes completely and the song picks up a faster rhythm, you will hear pure Rabindra Sangeet here 3) In the stanza, listen to the line "Man Mein Baitha Aise Wo" and a small Muraki on the word "Wo" to bring the Swar to a lower octave 4) In the stanza, Anil da has used Sitar pieces quite beautifully between the two lines 5) The last line of the stanza "Sakhi Man Ko Tadpaye Tarsaye" will remind you of a Bengali Kirtan style 6) At 02:45 the song changes the rhythm again through the line "Phir Bhi Man Ka Meet Kahaye", what a beautiful transformation!

Anilda's composition, his music arrangement is extraordinary in this song. And what a rendering by the one and only Lata! Let's listen to the song.

7) O Jaanewale Raahi Ek Pal Ruk Jana - Raahi (1953) - Lyricist Prem Dhawan

१९५३ सालचा "राही" हा चित्रपट ख्वाजा अहमद अब्बास यांनी दिग्दर्शित केला होता. यात देव आनंद, बलराज साहनी आणि नलिनी जयवंत हे प्रमुख कलाकार होते. दिग्दर्शक स्वतः साम्यवादी विचारांचे असल्याने त्यांनी या चित्रपटातून आसाम मधील चहाच्या मळ्यात काम करणाऱ्या बिहारी मजुरांच्या शोषणाची व्यथा मांडली होती. अनिलदांनी सुद्धा आपल्या गीतातून आणि पार्श्वसंगीतातून त्या व्यथांना अनुरूप अशा चाली दिल्या. हे गाणे चित्रपटात दोन वेगवेगळ्या मनःस्थितींमध्ये आहे - एक आनंदी तर दुसरी दुःखी. या गाण्याची चाल अनिलदांनी पंजाबच्या "इक पल वई जानां" या लोकगीतावर बांधली आहे. आनंदी गाण्याची लय आणि ताल तुम्हाला डोलायला लावतात तर दुःखी गाणं तुम्हाला भावविवश करतं. दोन्ही गाण्यात पहिलं कडवं समान आहे, पण मूडनुसार चाल वेगवेगळी आहे. ऐकू या दोन्ही गाणी.

"Raahi" released in 1953 was directed by the well-known director Khwaja Ahmed Abbas. It had Dev Anand, Balraj Sahni and Nalini Jaywant in the lead roles. Since Abbas himself was influenced by Communism, he portrayed the pains of Bihari laborers working in Tea fields of Assam. Anil da composed the music which was apt for the situation. This particular song is in two moods - Happy and Sad. Anil da had taken the tune of this song from a famous Punjabi folk song "Ik Pal Wai Janaa". The rhythm and beat of the happy song is very cheerful, while the sad song is extremely touching. In both versions, the words of the first stanza are same, but tune is different suiting the mood of the song. 

8) Na Dir Deem Tan De Re Na - Pardesi (1957) - Lyricist Asad Bhopali, Prem Dhawan

इथून पुढची म्हणजे शेवटची तीनही गाणी ही शुद्ध भारतीय शास्त्रीय संगीतावर आधारलेली आहेत. "परदेसी" (१९५७) या चित्रपटातील या गाण्याला भरतनाट्यम नृत्याची पार्श्वभूमी आहे. त्यामुळे अनिलदांनी या गाण्याची चाल दक्षिण भारतीय संगीतावर आधारलेली आहे. गाण्यात सतार, बासरी यांबरोबरच मृदंग आणि घटम ही अस्सल दक्षिण भारतीय वाद्ये ऐकू येतात. लताने हे गाणे खूपच गोड गायले आहे.

The last 3 songs of this part are based on pure Indian Classical Music. This particular song from the 1957 film "Pardesi" is picturized on a professional Bharat Natyam dancer, hence Anil da has used South India (Carnatic style) music for this song. Thus, you will hear Mrudungam and Ghatam also being played along with Sitar and Flute. Lata sounds so sweet in this song.

9) Intezaar Aur Abhi - Char Dil Char Rahen (1959) - Lyricist Sahir Ludhiyanwi

"चार दिल चार राहे" हा त्या काळातील Multi-Starrer चित्रपट म्हणावा लागेल. कारण त्यात मीनाकुमारी, राजकपूर, शम्मीकपूर, निम्मी, अजित, अन्वर हुसेन, डेव्हिड असे प्रसिद्ध कलाकार होते. तरीही हा चित्रपट चालला नाही. पण आश्चर्य म्हणजे १९६२ मध्ये हाच चित्रपट जेंव्हा रशियात प्रदर्शित झाला तेंव्हा तिथे तो जवळपास ४ कोटी लोकांनी पाहिला आणि आजच्या गणिताप्रमाणे या चित्रपटाने जवळजवळ ६०० कोटी रुपयांचा गल्ला जमावाला होता. यातील "कच्ची है उमरिया" हे मीना कपूरने गायलेले गाणे प्रचंड गाजले. लताचे "इंतजार और अभी" हे पूर्णतः शास्त्रीय संगीतावर आधारलेले गाणेही लोकांना आवडले. अनिलदांनी १९५३ मधील "हमदर्द" चित्रपटातील "ऋतू आये ऋतू जाये" या जबरदस्त रागमालेनंतर प्रथमच हा प्रयोग या गाण्यात केला, आणि पुन्हा एकदा आपली स्वररचनेवरची हुकूमत सिद्ध केली. हे गाणी यमन, बिहाग आणि भैरव या तीन रागात बांधलेले आहे. गाणे निम्मीवर चित्रित झाले आहे. आणखीन एक चमत्कार या गाण्यात बघायला मिळतो (हो, मी त्याला चमत्कारच म्हणेन) तो म्हणजे दोन कडव्यांच्या मध्ये अनिलदांनी फक्त घड्याळाच्या एका ठोक्याचा आवाज वापरला आहे, दुसरे कुठलेही संगीत नाही. या एका ठोक्याने दिग्दर्शक बदललेली वेळ दाखवतो तर अनिलदा राग-बदल दाखवतात! कमाल! ऐकाच हे सुंदर गाणे.

"Char Dil Char Raahe" was a multi-starrer movie from 1959. It had some big names like Meena Kumari, Raj Kapoor, Shammi Kapoor, Nimmi, Ajit, Anwar Hussain and David. However, the big star cast did not help the movie in India. But, in 1962, when it was released in Russia (then Soviet Union), the film got immense response. As many as 4 crore people watched it and the film earned approx. 600 crores (in today's terms)! The song "Kachchi Hai Umariya" sung by Meena Kapoor became extremely popular. Anil da composed a Raagmala for the first time after using it very successfully in 1953 movie "Hamdard" and once again proved his mastery. Song is picturized on Nimmi. This song has been composed in 3 Raag viz. Yaman, Bihag and Bhairav. Not sure whether it is Director's creativity or Anilda's to show the clock and its ticking sound to depict the change in the time from Evening to Night to Early Morning. There is just one clock tick between 2 stanzas to implement the transfer from one Raag to another, no music piece at all! You are simply amazed to see such creativity.

10) Ja Main Tose Naahi Bolu - Sautela Bhai (1962) - Lyricist Shailendra

१९६० नंतर अनिलदांची कारकीर्द उतरणीला लागली होती. १९६१ ते १९६५ या पाच वर्षात अनिलदांचे फक्त ५ चित्रपट आले. त्यातील "सौतेला भाई" (१९६२) आणि "छोटी छोटी बातें" (१९६५) यातील काही अप्रतिम गाणी वगळली तर अनिलदांच्या संगीतात पूर्वीची चमक दिसली नव्हती. उदा. "लागी नाही छुटे रामा" (सौतेला भाई - मीना कपूर, लता), "ज़िन्दगी का अजब फसाना है" (छोटी छोटी बातें - मुकेश, लता), "ज़िन्दगी ख्वाब है था हमें भी पता" (छोटी छोटी बातें - मुकेश), "कुछ और जमाना कहता है" (छोटी छोटी बातें - मीना कपूर) आणि खाली सादर करत असलेले गाणे या गाण्यातून अनिलदांनी पुन्हा एकदा त्यांच्यातली संगीतकाराची प्रतिभा दाखवून दिली. पण हे म्हणजे विझत चाललेल्या प्रतिभेच्या दिव्याची ज्योत मोठी व्हावी त्याप्रमाणे होते. 

"सौतेला भाई" (१९६२) या चित्रपटातील "जा मैं तोसे नाही बोलू" हे गाणे मिश्र अडाणा या रागावर आधारित आहे. हे गाणे कोठ्यावरचे आहे. त्यामुळे अनिलदांनी सारंगी आणि तबल्याचा यथेच्छ वापर केला आहे. लताचे स्वर, तिची शब्दफेक, तिने घेतलेल्या अवघड ताना, तिने गाण्यातून प्रकट केलेले भाव सगळे कधीही न विसरता येण्यासारखे, उच्च दर्जाचे. चला तर ऐकू या भागातील हे शेवटचे अप्रतिम गाणे.

Anilda's long career was fading out slowly after 1960. Between 1961 and 1965, he did only 5 movies. Out of 23 songs he produced for these 5 movies, only a handful were really good and showed us his genius. E.g. "Laagi Nahi Chhute Rama" (Sautela Bhai - Meena Kapoor, Lata), "Zindagi Ka Ajab Fasana Hai" (Chhoti Chhoti Baatein - Mukesh, Lata), "Zindagi Khwab Hai Tha Hamein Bhi Pata" (Chhoti Chhoti Baatein - Mukesh), "Kuchh Aur Zamana Kehta Hai" (Chhoti Chhoti Baatein - Meena Kapoor) and the song being presented below were the examples of Anilda's genius.

"Ja Main Tose Naahi Bolu" (Sautela Bhai-1962) song was based on the Raag Mishra Adana. It's a courtesan song, hence Anilda has promptly used Sarangi and Tabla as his main instruments. Lata, as usual, has been outstanding in her delivery of lines, her Taan, the emotions she has portrayed through her voice all are exemplary, of high class and one remembers it forever. Let's now listen to this wonderful song, which is the last song of this Part-4.

With this, I conclude the 4-part series on the genius, Bhishma Pitamah of Hindi film music - Anil Biswas. Hope you liked it. Please do leave a comment on the blog with your name. Thank you.

Anil Biswas (Part 3) - His Finest Duets

Namaskar Friends,

Welcome to the Part 3 of my 4-part series on Anil Biswas alias Anil da. While in Part 1, we learnt about his life and career as a music composer, in Part 2 we witnessed some of the finest songs Anil da had composed for his select male singers. If you haven't had a chance to read Part 1 and 2, don't worry. Here are the links:

Anil Biswas (Part 1) - मराठी

Anil Biswas (Part 1) - English

Anil Biswas (Part 2)

In this part, I am going to present 10 of Anilda's finest, melodious duets, first in Marathi and then in English. 

If you like it, please leave a comment on the blog itself with your name and share further. Thanks.

1) Ritu Aaye Ritu Jaaye Sakhi Ri - Hamdard (1953) - Singers Manna Dey and Lata Mangeshkar - Lyricist Prem Dhawan 

"हमदर्द" हा संगीतप्रधान चित्रपट होता. त्याच्या निर्मात्या होत्या अनिलदांच्या पहिल्या पत्नी - आशालता विश्वास. चित्रपटाचा नायक अशोक (शेखर) हा एक अंध गायक असतो. नायिका माधवीच्या भूमिकेत त्यावेळची सुप्रसिद्ध अभिनेत्री निम्मी आहे. अनिलदांना हा घरचाच चित्रपट असल्याने त्यात भारतीय शास्त्रीय संगीताचे विविध प्रयोग करायचे होते, आणि नायक हा गायक असल्याने त्यांना ती संधी मिळाली आणि त्याचे त्यांनी सोने केले. चित्रपटातील एकमेव द्वंद्वगीत लता आणि मन्ना डे यांनी म्हटले आहे. आज सादर करत असलेले गीत हे अनिलदांनी रागमाला वापरून बांधलेले आहे. असा प्रयोग करणारे ते पहिले संगीतकार होते. या गाण्याचा आधार शास्त्रीय आहे ज्यात चार ऋतूंचे वर्णन चार रागात केले आहे - गौड सारंग, गौड मल्हार, जोगिया आणि बहार! या गाण्यात अनिलदांनी प्रामुख्याने सारंगी आणि तबला ही दोनच वाद्ये वापरली आहेत. सारंगी आणि गायकांचे आवाज दोन्ही समांतर वाजत राहतात. ज्यांना शक्य आहे त्यांनी हे गाणे headset लावून ऐकावे आणि सारंगीचे अप्रतिम तुकडे जरूर ऐकावेत. अनिलदांच्या मते मन्ना डे आणि लता यांच्यातील अद्भुत अशा गायन प्रतिभेमुळेच हे गीत रेकॉर्ड होऊ शकले. 

अशीच आणखी एक रागमाला अनिलदांनी बांधली ती १९५९ साली आलेल्या "चार दिल चार राहें" या चित्रपटासाठी, त्याविषयी पुढील भागात जाणून घेऊ या. 

तर ऐकू या हे नितांतसुंदर गीत. तब्बल ७ मिनिटांचे आहे, केवळ अवर्णनीय!

"Hamdard" was a musical movie. It was produced under the banner of Variety Production owned by Anilda's first wife - Ashalata Biswas. Thus, being a home production, Anil da wanted to experiment various facets of Indian Classical Music in the film. And he got a golden opportunity since the hero of the movie happened to be a blind Singer played by Shekhar, while the female lead was played by the famous artist of those times - Nimmi. The lone duet in the film was sung by Manna Dey and Lata. Anil da composed this song, which depicts the 4 ऋतू, in 4 different Raagas viz. Gaud Sarang, Gaud Malhar, Jogiya and Bahar. Anil da has used only 2 instruments - Sarangi and Tabla. If you listen carefully, Sarangi is played almost parallel to the singers' voices.

Anil da happened to be the first composer presenting a full-fledged RaagMala in a movie. Anil da composed one more Raagmala in 1959 "Char Dil Char Rahen" movie, we will learn more about it in the next part. For now, let's listen to this beautiful out-of-the-world 7-min composition and singing.

2) Rahi Matwale Tu Chhed Ek Baar - Waris (1954) - Singers Talat Mahmood and Suraiyya - Lyricist Qamar Jalalabadi

१९५४ सालच्या "वारिस" चित्रपटातील हे एक सुंदर द्वंद्वगीत. या चित्रपटात तलत महमूद आणि सुरैय्या हे नायक आणि नायिकेच्या भूमिकेत होते, आणि त्या दोघांनीच हे गाणे गायले आहे हे या गाण्याचे वैशिष्ट्य. हे म्हणजे मराठी संगीत नाटकांसारखे झाले जिथे कलाकार स्वतःची गाणी स्वतःच गायचे! संपूर्ण गाणे हे रेल्वेच्या डब्यात चित्रित करण्यात आले आहे, त्यामुळे गाण्याचा वेगही गाडीच्या वेगाशी मिळताजुळता आहे. पहिल्या सेकंदापासूनच गाण्याची स्वररचना आपल्या मनाची पकड घेते. अनिलदांनी प्रसंगानुरूप संगीत इतके अनोखे दिले आहे, की रेल्वेचा वेग दाखवणारे संगीत हे कायम पार्श्वभूमीवर वाजत राहतात, अगदी दोन कडव्यांमध्येही. हे गाणे रवींद्र संगीतावर आधारित आहे. रवींद्रनाथ ठाकुरांचे एक बंगाली गाणे आहे "ओरे गृहोबाशी खोल द्वार खोल", या गाण्यावरून अनिलदांनी "राही मतवाले" ची चाल बांधली आहे. हे सुमधुर गाणे आजही लोकांच्या आठवणीत आहे. 

One more sweet melody from Anil da from the 1954 movie "Waaris". Its star cast included Talat Mahmood and Suraiyya in lead roles. Both of them have sung this song themselves! This reminds us of Marathi Theatre Drama songs from old days wherein the artists themselves used to sing their own songs. The composition of the song is based on a Bengali song by Rabindranath Thakur viz. "Ore Gruhobashi Khol Dwar Khol". Anil da has certainly used the tune, but added his own value by composing the background and interlude music for the song, which matches the situation in the movie. Since the movie scene was shot inside a train bogie, Anil da has used fast paced rhythm in the background to imitate the train sound. This song is still played on few radio channels indicating that people still love and remember it. The movie also had the sad version of this song in slow pace sung by Suraiyya alone. Let's listen to the beautiful duet.

3) Aa Mohabbat Ki Basti Basayenge Hum - Fareb (1953) - Singers Kishore Kumar and Lata Mangeshkar - Lyricist Majrooh Sultanpuri

किशोरकुमार आणि लता मंगेशकर यांनी पहिले द्वंद्वगीत गायले होते १९४८ सालच्या "ज़िद्दी" या चित्रपटात संगीतकार खेमचंद प्रकाश यांच्या संगीत दिग्दर्शनामध्ये. त्याबद्दल मी माझ्या "अनमोल रतन" या मालिकेत सविस्तर लिहिले आहे, ते तुम्ही इथे पाहू शकता. अनिलदांकडे दोघांनी एकत्र गायलेले हे एकमेव गीत. "फरेब" मध्ये मुख्य भूमिकेत होते किशोरकुमार आणि शकुंतला परांजप्ये (प्रख्यात दिग्दर्शक सई परांजपे यांची आई आणि सुप्रसिद्ध गणितज्ञ रँग्लर परांजपे यांची मुलगी). गाण्याची सुरुवात होते किशोरच्या सदाबहार आवाजाने, त्यामुळे प्रसन्न वातावरण निर्मिती होते. किशोरच्या ओळी या खालच्या पट्टीत आहे तर लताच्या वरच्या पट्टीत. लताच्या दोन्ही कडव्यांच्या पहिल्या ओळी या लांबलचक आहेत तरीसुद्धा ती श्वास कुठे घेते हे कळत नाही. असं म्हणतात की अनिलदा त्यांच्या गायकांना चालीचे नोटेशन द्यायचे. पण किशोर कुमार गाणे शिकलेले नसल्यामुळे अनिलदांनी त्याला स्वतःच्या आवाजात रेकॉर्ड केलेले गाणे दिले. आणि किशोरने ते जसेच्या तसे म्हटले आणि जन्म झाला किशोर-लताच्या असंख्य द्वंद्वगीतांपैकी एका अजरामर गीताचा. अनिलदांनी व्हायोलिन, सतार आणि तालवाद्य यांचा वापर करून ही सुंदर स्वररचना बनवली आहे. आपण ती ऐकू या.

Kishore Kumar and Lata Mangeshkar sang their first ever duet under Khemchand Prakash in "Ziddi" (1948). I had presented this song way back in my Anmol Ratan series first part. You can view it here. For Anilda, both had only one duet and how wonderful it is. "Fareb" had Kishore Kumar, Shakuntala Paranjpye (mother of well-known film director Sai Paranjpe), Maya Dass and Lalita Pawar. The song starts with Kishore's evergreen voice and sets a pleasant mood. While Kishore sings in lower octave, Lata was given to sing in a higher octave. It is said that Anil da used to give notations of the composition to the singers; however, since Kishore Kumar had not learnt music, Anil da recorded the song in his own voice and handed over the cassette to Kishore Kumar to listen and practice. Kishore Kumar then exactly mimicked Anil da to record one of the best duets of his life. Anil da has used Violin, Sitar and Rhythm instrument to create this beautiful melody. Let's enjoy the song.

4) Dhire Dhire Aa Re Badal Dhire Aa Re - Kismet (1943) - Singers Arun Kumar and Amirbai Karnataki - Lyricist Kavi Pradeep

आता तुम्हाला १९४० च्या दशकातील एक छान द्वंद्वगीत ऐकवणार आहे. आपल्या कारकिर्दीच्या पहिल्या दहा वर्षात अनिलदांना एक संगीतकार म्हणून मुंबईच्या फिल्म जगतात प्रस्थापित केले त्यात "जागिरदार" (१९३७), "औरत" (१९४०), "रोटी" (१९४०) आणि "किस्मत" (१९४३) या चित्रपटांचा सिंहाचा वाटा होता."किस्मत" चित्रपट आणि त्यातील गाणी प्रचंड गाजली. याबद्दल मी भाग-१ मध्ये विस्ताराने लिहिले आहे. यातीलच हे एक गाजलेले गाणे. अशोककुमार आणि मुमताज शांती यांच्यावर चित्रित झालेले. अनिलदांच्या संगीत रचनेचे वैशिष्ट्य म्हणजे गाण्यातील संगीत कुठेही आवाजावर कुरघोडी करत नाही. याची स्वररचना अगदी साधी, सरळ आहे. कुठेही हरकती, ताना नाहीत. या गाण्यात अनिलदांनी प्रथमच शिट्टी (Whistle) चा वापर केलाय, त्याशिवाय स्वगत आणि काही गद्यात म्हटलेल्या ओळी, तरीही गाणे कानाला गोड लागते. चित्रपटसंगीतात असा धाडसी प्रयोग करणारे अनिलदा प्रथम संगीतकार होते. हे गाणे त्याकाळात प्रचंड लोकप्रिय झाले होते. ऐकू या तर.

Let me now take you back to 1940's and present a simple but sweet duet from the 1943 film "Kismet". As I had mentioned in Part-1, "Kismet" was one of the milestone films of Anil da in early years of his career, the others being "Jagirdar" (1937), "Aurat" (1940) and "Roti" (1940). This song has been picturized on Ashok Kumar and Mumtaz Shanti. The song was super hit in those days and is remembered till date. Even though the composition is very simple, it is pleasing to the ears. The accompanying music does not overpower the voices of the singers. While composing this song, Anil da has used Whistling and a bit of monologue. Anil da had the confidence to experiment with such out-of-way  Let's listen to this song.

5) Nache Re Gori Dingu - Lajawab (1950) - Singers Lata Mangeshkar, Anil Biswas and Chorus - Lyricist Shekhar

अनिलदांनी आपल्या संगीतात भारतातील विविध प्रांतातील लोकसंगीताचा वापर केला. त्यांनी त्यांचे मित्र आणि प्रख्यात संगीतकार ग़ुलाम हैदर यांच्याबरोबर एक यात्राच काढली होती. दोघांनी भारतातील विविध प्रांतात जाऊन तेथील लोकसंगीत गोळा केले आणि नवीन गायक शोधले. अनिलदा म्हणायचे "प्रत्येक प्रांतातील लोकसंगीतामध्ये काही राग प्रामुख्याने बघायला मिळतात उदा. बंगाल मध्ये राग देश आणि बिलावल, पंजाब मध्ये भैरवी आणि पहाडी तर राजस्थान मध्ये मांड. अनिलदा स्वतः उत्तम गायक असल्याने ते ती लोकगीते म्हणूनही दाखवायचे. १९५० सालच्या "लाजवाब" चित्रपटात त्यांनी एक अतिसुंदर गाणे लोकगीतावर बांधले. लताजींनी त्या गाण्याला चार चाँद लावले, त्यांचा कोवळा मधुर आवाज, अप्रतिम शब्दफेक, आणि स्वरांवरची हुकूमत आपल्याला या गाण्यात जाणवेल. अनिलदांच्या शैलीप्रमाणे एक ताल (Rhythm) पार्श्वभूमीवर सतत ऐकू येतो, तसेच घुंगरांचा आवाजही. हे गाणे मुख्यतः लताजींचे आहे, उत्तम कोरसची साथ लाभली आहे. अनिलदांचा आवाज आपल्याला "नाचे रे गोरी" या ओळीत टिपेच्या स्वरात कोरस संपताना ऐकू येतो. ज्याने गाण्याची लज्जत वाढते. चला तर ऐकू या हे "लाजवाब" गाणे.

Anil da was known for his experiments in film music. He along with his friend and a great composer Master Ghulam Haider had taken a tour to collect folk songs from different parts of India and discover new singing talent. Anil da used to say that each part of the country had different forms of folk music based on different Ragas. E.g. Bengal's folk music was based on Raag Desh and Bilawal, Punjab's was based on Raag Bhairavi while Rajasthan had Raag Maand. Anil da, being an accomplished singer himself, used to demonstrate his observation by singing those folk songs. In his film "Lajawab" (1950), Anil da composed a beauty based on the folk music. And what a magic Lata has delivered. We are simply enthralled by Lata's young sweet voice, her amazing voice throw and her mastery over the Svar. In accordance with Anilda's style of music, one would continuously hear the Rhythm instrument in the background. In this particular song, the use of Ghungaroo (Musical Anklet) adds to the sweetness of the song. This song completely belongs to Lata and Chorus. You will hear Anilda's voice in "Nache Re Gori" line in very high octave at the end of the chorus. Enjoy the song and its beauty.

6) Ab Yaad Na Kar Bhool Ja Ai Dil Woh Fasana - Anokha Pyar (1948) - Singers Mukesh and Meena Kapoor - Lyricist Shums Azimabadi

पुढील ३ सुमधुर द्वंद्वगीते मी निवडली आहेत त्याचे एक कारण आहे की या तिन्ही गाण्यात लता नाहीये आणि तरीही ती गाणी अतिशय सुमधुर आहेत. हे गीत आहे १९४८ सालच्या "अनोखा प्यार" चित्रपटातील. दिलीपकुमार, नर्गिस आणि नलिनी जयवंत असा प्रेमाचा त्रिकोण चित्रपटात आहे. नर्गिस नायिकेच्या तर  नलिनी जयवंत सहनायिकेच्या भूमिकेत आहे. अनिलदांच्या धाडसाचे कौतुक अशासाठी की नर्गिससाठी त्यांनी मीना कपूर यांचा तर सहनायिका नलिनी जयवंत हिच्यासाठी लताचा आवाज वापरला आहे! हा चित्रपटात  केवळ संगीतामुळे प्रचंड गाजला. गाण्याच्या सुरुवातीला आपल्याला दिसतो तो उदासवाणा दिलीपकुमार जो त्याचे प्रेम विसरू पाहतोय. त्यामुळे मुकेशला दिलेली चालही तुलनेने संथ आहे. पार्श्वभूमीला एक वाद्य (बहुदा पियानो असावा) सतत वाजते जे नायकाच्या मनातील उदास भाव, हलकल्लोळ व्यक्त करत राहते. जसं पहिलं कडवं येतं आणि नर्गिसचा प्रवेश होतो तसा गाण्याचा टेम्पो बदलतो, जलद आणि आश्वासक होतो. दोघे भेटतात, त्यांच्यातली अधीरता संपते तसे गाण्याची पट्टीही वरती जाते आणि गाणे संपते. पडद्यावरील प्रसंगानुरूप चाल आणि संगीत कसे बांधावे याचे हे उत्कृष्ट उदाहरण.

The next 3 songs I have selected does not have Lata in it, and yet those songs are very sweet! This particular song is from the 1948 film "Anokha Pyar". It's a love triangle between Dilip Kumar, Nargis and Nalini Jaywant. While Nargis plays the female lead, Nalini Jaywant plays the co-actor role. However, salute to Ani da for his risk taking ability and self-confindence that Meena Kapoor has given playback to Nargis, while Lata sings for Nalini Jaywant! Any music director would have preferred Lata to sing heroine's songs, but Anil da was different in many ways. The song starts with Dilip Kumar singing in a somber mood. The background music using Piano depicts his mood perfectly. When Nargis enters the scene, the music tempo changes, it comes to life. When both meet at the end of the song, the joy is portrayed through very high pitch of the song. This is a perfect example of how to compose according to the situation of the movie scene.

7) Chahe Kitni Kathin Dagar Ho - Jeet (1949) - Singers Suraiyya and Shankar Dasgupta - Lyricist Prem Dhawan

हे गाणं म्हणजे रसिकांसाठी Surprise Package आहे! दोन कारणांनी - पहिले म्हणजे पडद्यावर हे गाणे सादर केलंय सुरैय्या आणि देव आनंद यांनी. दोघांनी एकत्र फार मोजक्या चित्रपटात काम केले आहे. आपण या जोडीच्या प्रेमाच्या अनेक गोष्टी ऐकल्या आहेत. त्यांच्यातील एकमेकांविषयीचे प्रेम गाणे बघताना ओळीओळीत जाणवते. आणि दुसरे कारण म्हणजे देव आनंद साठी वापरलेला शंकर दासगुप्ता या अप्रसिद्ध गायकाचा आवाज. झब्बा, धोतर आणि जॅकेट घातलेल्या देव आनंदला पाहायला गंमत वाटते. 😂

This song is a surprise package for 2 reasons: Firstly, the song has been picturized on Dev Anand and Suraiyya whose off-screen relationship reflected in their on-screen presence. Both have done very few movies together. Secondly, Anil da have used a relatively unknown singer Shankar Dasgupta to playback for Dev Anand. It's also a bit of fun watching Dev Anand in Dhoti, Kurta and Jacket! 😂

8) O Sajanaa Chhutaa Hai Jo Daman Teraa - Heer (1956) - Singers Geeta Dutt and Hemant Kumar - Lyricist Majrooh Sultanpuri

अनिलदांना १९५५ हे वर्ष खूप खराब गेले होते, त्या वर्षी त्यांचा अवघा एक चित्रपट आला होता, आणि त्याची गाणीही फारशी गाजली नव्हती. १९५५ पर्यंत इतर उत्तमोत्तम संगीतकारही त्यांना स्पर्धक म्हणून उभे राहिले होते, त्यामध्ये सी. रामचंद्र, ओ. पी. नय्यर, रोशन यांच्यासारखे अनिलदांचे शिष्यही होते. चित्रपट संगीताची शैली बदलत होते, नवीन विषयांवर चित्रपट निघत होते, रसिकांची आवडही बदलत होती. १९५५ पर्यंत कारकिर्दीची २० वर्षे पूर्ण केलेले अनिलदा या सर्व आव्हानांना कसे सामोरे जाणार हा मोठा प्रश्न त्यांच्यासमोर होता. पण अनिलदा हार मानणाऱ्यातले नव्हते. १९५६ चा "हीर" आणि १९५७ साली आलेले ३ चित्रपट - "जलती निशानी", "जासूस" आणि "परदेसी" यातील जबरदस्त गाण्यांनी अनिलदांनी त्यांचे सामर्थ्य पुन्हा एकदा दाखवून दिले. "हीर" हा संगीतप्रधान चित्रपट होता. त्यात एकूण १५ गाणी होती. यातीलच हे एक अतिशय गोड गाणे. तरुण नूतन आणि ठोकळा प्रदीपकुमार यांच्यावर चित्रित झाले आहे. या गाण्यात दोन कडव्यांच्या मध्ये संगीत नाहीच, त्याऐवजी कोरस वापरला आहे. आश्चर्य म्हणजे नूतनला गीता दत्तचा आवाज दिला असूनही खटकत नाही.

1955 and 1956 were the worst years of Anilda's film music career. He delivered only one movie "Farar" in 1955 and none of its songs worked with the audience. Also, the composers who had learnt from Anil da the art of music composing now were his competitors. It included C. Ramchandra, O. P. Nayyar and Roshan. By 1955, the Hindi cinema was changing, there were movies with different subjects, film music was changing and so was audience. Anil da who had completed 20 years of career as a Music Composer had many big challenges ahead of him and question was whether he will be able to sustain and if so for how long. But, Anil da proved everyone wrong by delivering great music in movies like "Heer" (1956), "Jalti Nishani", "Jasoos" and "Pardesi" (all 1957). "Heer" was a musical oriented movie containing total 15 songs. The song being presented below is one such sweet duet. Having worked extensively with Lata for last 7-8 years and using her voice for many female leads, Anil da had guts to use Geeta Dutt to playback for a young Nutan. And what a song he delivered! Let's enjoy this wonderful melody.

9) Zamane Ka Dastur Hai Yeh Purana - Lajawab (1950) - Singers Mukesh and Lata Mangeshkar - Lyricist Prem Dhawan

अनिलदांच्या अप्रतिम द्वंद्वगीतांमधली शेवटची दोन गाणी ही त्यांची सर्वात सुंदर गाणी म्हणता येतील. त्यातील हे पहिले गाणे "लाजवाब" (१९५०) चित्रपटातील. गीतकार प्रेम धवन यांनी या चित्रपटात भूमिकाही केली होती. या गीतातून त्यांनी जीवनाची वास्तवता सांगितली आहे - "ज़माने का दस्तूर है ये पुराना, मिटाकर बनाना बनाकर मिटाना". हे गाणे चित्रित झाले आहे रेहाना आणि सोहम यांच्यावर. संबंध गाणे एका संथ लयीत आहे कारण हे दुःखाचे गाणे आहे. अनिलदांनी त्यांची आवडती वाद्ये पियानो, व्हायोलिन आणि तालवाद्य वापरून गाण्याचे संगीत बनवले आहे. पण गाण्याच्या सुरुवातीला आणि शेवटच्या कडव्याआधी सतारीचा एक अप्रतिम तुकडा वाजतो तो जरूर ऐका आणि नंतर येणारा लताचा दर्दभरा आवाजही. ऐकू या हे लाजवाब गाणे.

Last two songs in this part are amongst the most memorable songs Anil da had composed. The first song is from the film "Lajawab" (1950) written by Prem Dhawan who also acted in this film. What a song it is! Prem Dhawan portrays the sad reality of our life through the lines "ज़माने का दस्तूर है ये पुराना, मिटाकर बनाना बनाकर मिटाना" (It's been an old custom of this world to create and destroy and vice versa). The song has been picturized on Rehana and Soham. The entire song is in the slower beat to depict the sadness of the situation. Anil da has as usual used his favorite instruments Piano, Violin and Rhythm to provide background and interlude music. However, to our surprise, there is a cute Sitar piece at the start of the song and also just before the last stanza, followed by soulful voice of Lata. Let's listen to this "lajawab" melody.

10) Seene Mein Sulagate Hai Armaan - Tarana (1951) - Singers Talat Mahmood and Lata Mangeshkar - Lyricist Prem Dhawan

हे आजच्या तिसऱ्या भागातले शेवटचे द्वंद्वगीत. हे असे एक गाणे आहे त्याशिवाय अनिलदांच्या कारकिर्दीवर बोलणे व्यर्थ आहे. हे गाणे त्यांच्या कारकिर्दीतील सर्वोच्च गाणे आहे आणि "तराना" त्यांचा सर्वोत्कृष्ट चित्रपट. दिलीप कुमार आणि मधुबाला यांचा हा पहिलाच एकत्रित चित्रपट. असं म्हणतात की या चित्रपटाच्या शूटिंग दरम्यान दोघांमध्ये प्रेमाची ठिणगी पडली. प्रख्यात समीक्षक बाबुराव पटेल यांनी "तराना" हा मधुबालाचा सर्वोत्तम चित्रपट असल्याचे म्हटले होते. या चित्रपटातील गाणी तुफान गाजली. केवळ अप्रतिम संगीतामुळे "तराना" बॉक्स ऑफिसवर हिट ठरला. यात एकूण ९ गाणी आहेत. त्यातील तलतचे "एक मैं हूँ एक मेरी बेकसी की शाम है" सोडले तर इतर आठही गाण्यात लता आहे. लताची ६ सोलो तर तलत बरोबरची २ अजरामर झालेली द्वंद्वगीते - पहिले "नैन मिले नैन हुए बावरे" आणि दुसरे "सीने में सुलगते है अरमान".

एकमेकांपासून अलग झालेल्या दोन प्रेमी जीवांची तडफड या गाण्यातून प्रतीत होते. असं म्हणतात की गीतकार प्रेम धवन आणि अनिलदा एकदा गाडीने स्टुडिओत चालले असताना प्रेम धवन यांनी अनिलदांना या गाण्याचा मुखडा ऐकवला, अनिलदांना तो आवडला. अनिलदांनी मुखड्याला अक्षरशः पाच मिनिटात चालसुद्धा लावली होती! यातील शेवटच्या कडव्यात अनिलदांची खासियत स्वर-उतरण त्यांनी वापरली आहे. लता गाते "इक ऐसी आग लगी मन में जीने भी न दे मरने भी न दे, चूप हूं तो कलेजा जलता है", या ओळीतील "मरने भी न दे" नंतरची स्वर-उतरण ऐकाच आणि त्यानंतर ज्या आर्ततेन "चूप हूँ" गायलंय, त्यानंतर एका क्षणाचा विराम ...अहाहा केवळ स्वर्गीय! चला तर ऐकू या हे नितांतसुंदर गीत.

खाली दिलेली गाण्याच्या YouTube Video ची लिंक ही YouTube वर असलेल्या पैकी सर्वात चांगली आहे. जरी त्यात गाणे ००:३७ सेकंदाला सुरु होत असले तरी त्याआधीचे सर्व फोटो पाहण्यायोग्य आहेत. यासाठी मी तो YouTube Video बनवणाऱ्याला धन्यवाद देतो.

This is the last song of the Part-3. Without this song, it is impossible to conclude any write-up on Anil da. "Tarana" (1951) was perhaps the best movie of Anil da and this song is his "The Best Duet" of all times. Dilip Kumar and Madhubala acted together for the first time in "Tarana" and the famous love story began here. Well-known critic Baburao Patel has termed "Tarana" as Madhubala's best performance. "Tarana" had 9 songs, all were immensly  popular. Out of 9 songs, except for a Talat solo "Ek Main Hoon Ek Meri Bekasi Ki Shaam Hai", all other songs had Lata in it! 

There is a story behind this song - the Lyricist Prem Dhawan and Anil da were travelling together to their workplace. Prem Dhawan recited the Mukhada of this song to Anil da and asked for his opinion. Anil da, of course liked it, and composed a tune for it in no time. When you would listen to the song, please listen carefully the interlude music and the last stanza. Anil da has used his signature style of falling of Swars at the end of the line "Ik Aisi Aag Lagi Man Mein Jeene Bhi Na De Marne Bhi Na De" and used a pause after "Chup Hoon" to create a massive impact. This is truly the work of a genius! Let's listen to this wonderful gem from Anil da.

The link given below is found to be the best among available videos. The actual song starts at 00:37; however, it is worth watching different photographs being shown in the first 36 seconds. I thank the YT video creator for the same.

Here I conclude the Part-3 of my tribute to the genius Anil Biswas. Hope you liked it. I would appreciate your feedback on the blog itself. Thank you. 🙏

 References:

1) Ritu Aaye Ritu Jaaye – Biography of Anil Biswas by Sharad Dutt – Marathi Translation by Sharayu Pednekar – First Edition Padmagandha Prakashan

2) Wikipedia

3) All Photos courtesy Internet

4) List of songs courtesy https://m.hindilyrics4u.com/music_director/anil_biswas.php?page=59

Anil Biswas (Part 2) - Anilda's greatest solo songs for Mukesh, Manna Dey, Kishore Kumar, Hemant Kumar and Talat Mahmood

 Namaskar Friends,

Welcome to the Part 2 of my 4-part series on Anil Biswas alias Anil da. In Part 1, we learnt about his life and career as a music composer. If you haven't had a chance to read Part 1, here are the links to Marathi and English blogs respectively. 

Anil Biswas (Part 1) - मराठी

Anil Biswas (Part 1) - English

In this part, I am going to present 10 of Anilda's best compositions for Mukesh, Manna Dey, Kishore Kumar, Hemant Kumar and Talat Mahmood in that order, first in Marathi and then in English. 

If you like it, please leave a comment on the blog itself with your name and share further. Thanks.

माझ्याकडे उपलब्ध असलेल्या अनिलदांनी संगीत दिलेल्या गाण्यांच्या यादीत एकूण ५७९ गाणी आहेत. त्यापैकी ३७३ म्हणजे साधारण ६४% गाणी हे एकल (सोलो) आहेत. या ३७३ सोलो गाण्यांपैकी फक्त १२२ म्हणजे ३३% गाणी ही पुरुष गायकांनी गायली आहेत, तर उरलेली २५१ म्हणजे ६७% गाणी ही महिला गायिकांनी म्हटलेली आहेत. 

In the list compiled by me, total no. of songs composed by Anil da is 579. Out of 579 songs, 373 (64%) songs are Solo. Out of the 373 Solo songs, male singers have sung 122 songs (33%), while the female singers have sung rest 251 (67%) songs!

पुरुष गायकांमध्ये सर्वात जास्त गाणी (सोलो व इतर) गाण्याचा मान सुरेंद्र यांच्याकडे जातो. त्यांनी २७ सोलो व १९ इतर गायकांबरोबर अशी एकूण ४६ गाणी अनिलदांकडे म्हटली आहेत. स्वतः अनिल विश्वास एक उत्तम गायक होते. त्यांनी एकूण ४४ (१९ सोलो + २५ इतर) गाणी म्हटली आहेत. इतर पुरुष गायक - मन्ना डे (३९), मुकेश (२६), तलत महमूद (१९), शंकर दासगुप्ता (१४), मोहम्मद रफी (११), किशोर कुमार (१०) आणि हेमंत कुमार (८) अशी विभागणी आहेत. याशिवायही पुरुष गायक आहेत, पण त्यांच्या गाण्यांची वैयक्तिक संख्या कमी आहे.

Among the male singers, Surendra tops the list with 46 (27 Solo + 19 with others) songs. Anil da himself was an accomplished singer. He has sung 44 (19+25) of his own songs. The distribution of songs among the other leading male singers of that era is as follows: Manna Dey (39), Mukesh (26), Talat Mahmood (19), Shankar Dasgupta (14), Mohammad Rafi (11), Kishore Kumar (10) and Hemant Kumar (8). There are other male singers too; however, the no. of their songs is very less hence not mentioned here.

आजच्या भागात मी मला आवडणाऱ्या ५ पुरुष गायकांची त्यांनी अनिलदांकडे म्हटलेली गाणी सादर करणार आहे. 

In today's part I will be presenting the songs sung by my favorite male singers.

1) Mukesh (मुकेश)

गोष्ट १९४० ची. अनिलदांचे मित्र मोतीलाल एक दिवस एका तरुण गायकाला घेऊन अनिलदांकडे आले आणि म्हणाले की याच्यासाठी काही करता आले तर बघा. अनिलदांनी त्याचे गाणे ऐकले. त्यांच्याच शब्दात सांगायचे तर "त्याच्या स्वरात अद्भुत सामर्थ्य होतं पण मेहनत कमी होती, तो मींड आणि मुरक्या घेऊ शकला नसता". तो तरुण निराश होऊन परत गेला, पण त्याने अनिलदांशी संपर्क कायम ठेवला. शेवटी १९४५ मध्ये अनिलदांनी त्याला प्रथम चित्रपटात गायची संधी दिली. चित्रपट होता "पहली नज़र", नायक मोतीलाल. गाणे मिश्र दरबारी रागात स्वरबद्ध केले होते. HMV च्या स्टुडिओत रेकॉर्डिंग होणार होते, त्याची तारीख आणि वेळही ठरली होती. पूर्वीच्या अनुभवामुळे खचून गेलेल्या त्या गायकाची अनिलदांचे गाणे गायची हिम्मत होत नव्हती, त्यामुळे तो एका बार मध्ये जाऊन दारू पीत बसला. इकडे अनिलदांचा धीर सुटत चालला होता. शेवटी ते तो तरुण जिथे पीत बसला होता तिथे गेले आणि त्यांनी त्याला अक्षरशः ओढतच स्टुडिओत आणले, आणि दोन कानाखाली ठेऊन दिल्या. तो तरुण गायक धाय मोकलून रडायला लागला. अनिलदांनी त्याला शांत होऊन दिले, आणि नंतर तो गायला. गाणे एकाच टेक मध्ये अंतिम केले गेले. ते गाणे अजरामर झाले, आणि त्याबरोबर तो गायकही. गाण्याचे बोल होते "दिल जलता है तो जलने दे, आँसू न बहा फ़रियाद न कर", तर तो तरुण गायक होता मुकेशचंद्र माथूर उर्फ मुकेश!

मुकेशने ते गाणे इतके भावनाविवश होऊन गायले होते की त्याचा दर्दभरा आवाज ऐकून लोकांना जणू दुसरा सैगलच गातोय की काय असे वाटले. त्यावर अनिलदा त्याला म्हणाले "सैगलची नक्कल करून तू सैगल बनू शकत, पण तुझे मुकेशपण मात्र हरवून बसशील. तू तुझ्यासारखा गा आणि जगाला दाखवून दे की दुसरा मुकेश होणार नाही". हा गुरुमंत्र मुकेशने आयुष्यभर जपला.

चला तर ऐकू या मुकेशचे पहिले आणि अजरामर झालेले गाणे.

This is a small story behind an immortal song. The year was 1940. Anilda's friend, Motilal, who himself was a great actor, brought a young aspiring boy to Anil da and told him that the boy sings well, and it would be great if Anil da can help him with an opportunity to sing for a film. Anil da heard him. Anil da later described his feelings "The boy had an unbelievable voice; however, he was lacking proper education and Riyaz (practice). He could not have rendered the Meend and Muraki". The boy returned dejected and empty handed but kept in touch with Anil da. In 1945, he got an opportunity from Anil da for a film "Pehli Nazar" in which Motilal was the main lead. Anil da had composed the song in Raag Mishra Darbari. It was planned to be recorded at HMV Studios on a certain date and time. However, going by previous experience, the boy could not gather enough courage to sing Anilda's song, and went to a bar to drink in the expectation of gaining the necessary courage. Anil da was getting impatient due to the boy's absence. Finally, in extreme anger, he went to the bar and almost dragged the young boy to the studio. Anil da slapped him very strongly, upon which the boy started weeping. Anil da allowed the boy to overcome his emotions and then recorded the song by him. It was okayed in the first go. The song went on to achieve the immortality in the history of the Hindi film songs. The song was "Dil Jalta Hai To Jalne De" and the young singer was Mukesh Chandra Mathur - none other than our own Mukesh!

Mukesh had sung that song with so much emotion and in his soulful voice that the audience mistook  him to be Kundan Lal Saigal (the first superstar singer of 1930-40's). However, Anil da cautioned Mukesh and urged him not to mimic Saigal but follow his own style and voice. Mukesh followed this Guru Mantra and went on to become a legend himself.

Let's listen to this famous song by Mukesh.

Dil Jalta Hai To Jalne De - Pehli Nazar (1945) - Lyricist Safdar Aah Sitapuri  

मुकेशचे सादर करत असलेले दुसरे गाणे मला खूप आवडते. हे गाणे आहे १९५१ सालच्या "आराम" या चित्रपटातील. अत्यंत सुमधुर,गोड असे हे गाणे. आश्चर्य म्हणजे ते चित्रित झाले आहे प्रेमनाथवर जो आपल्या सर्वांना खलनायक म्हणून परिचित आहे! याच १९५१ या वर्षात अनिलदांनी ४ चित्रपटांना संगीत दिले होते. "बडी बहू", "आराम", "तराना" आणि "दो सितारे". या चारही चित्रपटातील गाणी केवळ लाजवाब आहेत, कितीही ऐकली तरी मन भरत नाही. खाली सादर करत असलेले गाणे असेच आहे. "आराम" चित्रपटात प्रेमाचा त्रिकोण आहे. गायनात रुची असलेला कुमार (प्रेमनाथ) - लीला (मधुबाला) आणि चित्रकार श्याम (देव आनंद) असे हे त्रिकुट आहे. कुमारचे लीलावर तर लीलाचे श्यामवर प्रेम आहे. हे कळल्यावर कुमार दुःखी होऊन हे गाणे गातो असा प्रसंग आहे. गाण्याच्या सुरुवातीला आपल्याला देव आनंद आणि मधुबालाचेही दर्शन होते. कुमारच्या मनातील दुःखाचे वादळ दाखवण्यासाठी अनिलदांनी पियानोचा किती अप्रतिम वापर केला आहे तो ऐका. गाण्याच्या सुरुवातीची पियानोची धून ऐकून तुम्हाला मराठीतल्या "एक धागा सुखाचा" या बाबूजींनी (सुधीर फडके) गायलेल्या अजरामर गीताची आठवण येईल कदाचित. पण अनिलदा हे बाबूजींचे सुद्धा गुरु होते, खरेखुरे. असो. तर हे सुमधुर गीत ऐकू या.

The second song of Mukesh to be presented below is very dear to me. It is from the 1951 film "Aaram". It's been picturized on Premnath - the famous villain of yesteryears who had played Hero's roles at the start of his film career. In 1951, Anil da had composed music for 4 films viz. "Badi Bahu", "Aaram", "Tarana" and "Do Sitare". All the songs in these films are simply superb. One strives to listen to them again and again. This particular song is also very sweet. "Aaram" had a love triangle between a talented singer Kumar (Premnath), Leela (Madhubala) and Artist Shyam (Dev Anand). Kumar loves Leela; however on finding that Leela loves Shyam, Kumar is devastated. The Piyano at the beginning of the song so impactfully depicts the clutter in Kumar's mind as his heart is broken. This is the genius of Anil da. The Piyano tune would also remind you of a similar tune in a popular Marathi song sung by the great Sudhir Phadke, who considered Anil da to be his Guru. Let's listen to this sweet melody from Anil da in the voice of Mukesh. 

Ai Jaane Jigar Dil Mein Samaane Aa Jaa - Aaram (1951) - Lyricist Rajendra Krishna

2) Manna Dey (मन्ना डे)

मन्ना डे यांची पार्श्वगायनाची कारकीर्द १९४३ साली "रामराज्य" या चित्रपटापासून झाली होती. त्यांचा धीरगंभीर आवाज, आवाजाची पोत आणि त्यांची शास्त्रीय बैठक पाहून संगीतकार त्यांना धार्मिक-पौराणिक चित्रपटातील गाणी द्यायला लागले. किंवा मग चरित्र अभिनेत्यावरचे अथवा जीवनाचा विचार मांडणारी गाणी त्यांच्या वाट्याला आली. सुरुवातीची ५-७ वर्षे अशीच गेली. अनिलदांनी जेव्हा मन्नादांना ऐकले तेंव्हा त्यांना विश्वास आला की मन्नादा नायकाची गाणीही उत्तम गाऊ शकतात. मग अनिलदांनी १९५३ सालच्या त्यांच्या "हमदर्द" चित्रपटात एकूण ५ गाणी मन्नादांकडून गाऊन घेतली. त्यातीलच एक गाणे, जे आजही मन्नादांच्या सर्वोत्तम गाण्यांपैकी ओळखले जाते. खरं तर ही एक गज़ल आहे. पुढे १९६० सालच्या "तू नहीं और सही" या चित्रपटात हीच गज़ल संगीतकार रवी यांनी वेगळी चाल लावून ती मोहम्मद रफी यांच्याकडून गाऊन घेतली होती. रफी साहेबांचे गाणे इथे ऐकता येईल. खाली बघू या मूळ मन्नादांचे गाणे.

Manna Dey - nephew of the legendary singer from 1930's Krishna Chandra Dey (K. C. Dey) - started his playback singing career in 1943 with the film "RamRajya". However, owing to the quality of his voice, the composers usually gave him songs from the religious movies only. We have often heard Manna da sing songs for a character actor in the film or a background song depicting the philosophy of life. It was only after the initial struggle for 5-7 years, Manna da got a breakthrough by Anil da who had believed that Mannada's voice can be used for the Hero of the film. Thus, in the 1953 film "Hamdard" starring Shekhar and Nimmi in the lead roles, Anil da got Manna da sung 5 songs. The song being presented below is one of them, it's a Ghazal. Later, in 1960, music composer Ravi composed the same Ghazal differently and got Rafi saab to sing it. You can listen to Rafi's version of the same Ghazal here. 

Tera Haath Haath Mein Aa Gayaa - Hamdard (1953) - Lyricist Majrooh Sultanpuri

आज सादर करत असलेले मन्ना डे यांचे दुसरे गाणे आहे गैरफिल्मी! हे गाणे अनिलदांनी मल्हार रागात बांधले आहे. हे गाणे मुख्यतः आकाशवाणीसाठी बनवले गेले होते. आणि आकाशवाणीच्या विविध भारती केंद्राच्या उद्घाटन प्रसंगी ३ ऑक्टोबर १९५७ रोजी विविध भारती रेडिओ स्टेशनवरून हेच गीत सर्वप्रथम वाजवले गेले. दोन्ही गाण्यातून मन्नादांची शास्त्रीय संगीताची पक्की बैठक जाणवते. या गाण्यात सुरुवातीची जबरस्त तान, अनेक ठिकाणी घेतलेल्या सुंदर मुरकती याने गाण्याची लज्जत वाढवली आहे. या गाण्याच्या दोन आवृत्ती खाली सादर करत आहे. पहिली आहे मूळ गाणे जे रेडिओवरून प्रसारित झाले, आणि दुसरी आवृत्ती मन्नादांनी दूरदर्शनला दिलेल्या "आनंदन" या मुलाखतीतील कार्यक्रमातील आहे, जे Live थेट मन्नादांकडून ऐकण्यात वेगळी मजा आहे.

The second song I would like to present of Manna da is a non-filmi song! To our surprise, Manna da has number of non-Filmi hit Bengali and Hindi songs to his credit! This particular song is composed by Anil da in Raag Malhar. It was composed basically for Aakashvani, and was the first song to be played at the inaguration of Aakashvani's Vividh Bharati channel on 3rd Oct 1957. The song comprises of beautiful Aalaap and Murakat which makes it more beautiful. Both the songs of Manna da being presented here depicts his great mastery over Hindustani Classical music. Presenting below 2 versions of the same song - first one is the original and the second one is from an interview of Manna Da which he gave for Doordarshan's "Anandan" programme. It's a real pleasure to see the legend sing his song live. Hope you will like it too.

Naach Re Mayura - Non-film (1957) - Lyricist Pandit Narendra Sharma

3) Kishore Kumar (किशोर कुमार)

किशोरकुमारची हिंदी सिनेमातली कारकीर्द अभिनेता म्हणून १९४६ सालातील "शिकारी" या चित्रपटातून, तर गायक म्हणून १९४८ सालच्या "ज़िद्दी" या चित्रपटाद्वारे झाली. किशोर त्याकाळातील सुप्रसिद्ध गायक-अभिनेते कुंदनलाल सैगल यांना आदर्श मानायचा. त्यामुळे सुरुवातीच्या चित्रपटात तो हुबेहूब सैगल यांच्यासारखा गायला आहे. पुढे लवकरच त्याने या प्रभावातून बाहेर येऊन स्वतःची Yogeling ची शैली विकसित केली. त्यावेळचे अनेक संगीतकार असं मानायचे की किशोर गंभीर गाणी  गाऊच शकणार नाही. पण अनिलदांनी ही समजूत खोटी ठरवायची ठरवले, आणि किशोरला त्यांच्या १९५३ सालच्या "फरेब" या चित्रपटात एकूण ३ गाणी दिली. त्यापैकी २ सोलो होती तर १ लता बरोबरचे द्वंद्वगीत होते. तीनही गाणी प्रचंड गाजली. पुढे १९५६ मध्ये "पैसा ही पैसा" अनिलदांनी किशोरकडून एकूण ७ गाणी गाऊन घेतली त्यातील ३ सोलो होती. पण चित्रपट साफ आपटला त्याबरोबरच त्याचे संगीतही. त्यात पूर्वीचे अनिल विश्वास लोकांना दिसलेच नाहीत. आज आपण "फरेब" चित्रपटातील एक सोलो गीत ऐकणार आहोत. किशोर कुमारच्या सर्वोत्कृष्ट Tragedy Songs मध्ये याचा समावेश जरूर करावा लागेल.

Kishore Kumar started his Hindi film career as an actor in the 1946 film "Shikari". As a singer, he was given a break by the legendary composer Khemchand Prakash in the 1948 film "Ziddi" starring Dev Anand and Kamini Kaushal. Since his childhood, Kishore Kumar had idolized the legendary singer from 1930's and 40's - Kundan Lal Saigal. Thus, he used to try and copy Saigal's style of singing. If we hear his songs from the first few films, it will be evident to us. However, credit to him, Kishore Kumar found his own style when he started experimenting with Yodeling. Because of this, many composers of those times did not believe that Kishore can sing serious songs. However, Anil da was sure that Kishore can do wonders even with sad songs. In 1953, in his film "Fareb", Anil da gave Kishore 3 songs - 2 solo and 1 duet with Lata. All the songs were extremely popular. Anil da tried using Kishore in 1956 film "Paisa Hi Paisa", however that did not work since both its music and film itself flopped heavily at the box office. Audience went searching for the old Anil da who were missing in this film. Anyways, I am presenting below one of the most beautiful sad songs of Kishore from the film "Fareb".

Husn Bhi Hai Udaas Udaas - Fareb (1953) - Lyricist Majrooh Sultanpuri

4) Hemant Kumar (हेमंत कुमार)

खरं तर हेमंत कुमार हे काही अनिलदांच्या पसंदीदा गायकांपैकी होते असे म्हणता येणार नाही. कारण अनिलदांनी हेमंतदांना फक्त ८ गाणी दिली त्यातील ४ सोलो आणि ४ इतरांबरोबर. पण तरीही हे गाणे सादर करण्याची काही कारणे आहेत. ती अशी - १) १९५५ आणि १९५६ ही दोन्ही वर्षे अनिलदांना व्यावसायिकदृष्ट्या अतिशय खराब गेली होती. त्यांचे एकूण ४ चित्रपट या दोन वर्षात आले होते - "फरार", "चाँद", "हीर" आणि "पैसा ही पैसा". सर्वच चित्रपट पडले होते. तरीही पुन्हा १९५७ साली अनिलदांनी "जलती निशानी" आणि "परदेसी" सारखे सांगीतिकदृष्ट्या हिट चित्रपट दिले.  २) या गाण्याचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे पाचव्या सेकंदापासून मुख्य गायकाच्या बरोबरीने कोरस गाऊ लागते, तेही नुसते स्वर, शब्द नाहीत. मुख्य आवाज आणि कोरस हातात हात घालून शेवटपर्यंत गातात, आणि तरीही गाण्याचा गोडवा कमी होत नाही. चला तर ऐकू या हेमंतदांचे एक सुरेल गाणे.

Hemant Kumar was not in Anilda's favorite singers list; since he only has sung 8 songs under Anil da out of which 4 are solo. However, I still selected this particular song for reasons as follows - 1) After the worst two years of his life 1955 and 1956, Anil da managed to roar back with great music in 2 of his next films in 1957 viz. "Jalti Nishani" and "Pardesi". Both the films did not run well; however, its songs were a hit. 2) What struck me most was the use of chorus since the 5th second from the start of the song, it lasts till the end. The main voice and the chorus sing hand-in-hand (or shall I say note-by note), the difference being while the male singer sings the lyrics, the chorus only hums the tune. Let's now listen to this melodious song.

Keh Rahi Hai Zindagi Jee Sake To Jee - Jalti Nishani (1957) - Lyricist Qamar Jalalabadi

5) Talat Mahmood (तलत महमूद)

तलत महमूद मूळचा उत्तर प्रदेशातील लखनौचा. चित्रपटात काम करायच्या आणि गाणे गायच्या आवडीने त्याने ते क्षेत्र निवडले. १९३६ साली तलत All India Radio साठी सर्वप्रथम काही गज़ल गायला. त्याच्या आवाजातील वेगळेपण ओळखून HMV ने १९४१ साली त्याच्या काही गाण्यांच्या रेकॉर्ड्स काढल्या. त्यामुळे एक गज़ल गायक म्हणून त्याची ख्याती लखनौ पासून कलकत्त्यापर्यंत पसरली. १९४४ साली तो कलकत्ता येथे आला. तिथे त्याचे पहिलेच गाणे "तस्वीर तेरी दिल मेरा बहला न सकेगी" (संगीतकार कमल दासगुप्ता) प्रचंड लोकप्रिय झाले. पुढे त्याने "तपन कुमार" नावाने बरीच बंगाली गीते गायली. पण ही सर्व गाणी गैरफिल्मी होती. कलकत्त्यामध्ये तलतला कोणीही चित्रपटात संधी देत नव्हते. त्यामुळे तलत अखेरीस १९४९ मध्ये मुंबईला आला. 

एका मित्राच्या सल्ल्यावरून तलतने आपले गाणे अनिलदांना ऐकवले. अनिलदांना तलतच्या आवाजातील मार्दव आणि कंपन खूप आवडले. त्यांनी लगेच तलतकडून त्यांच्या १९५० सालच्या "आरजू" चित्रपटासाठी "ऐ दिल मुझे ऐसी जगह ले चल जहाँ कोई न हो" हे गीत गाऊन घेतले. मुकेशच्या पहिल्या "दिल जलता है" प्रमाणेच तलतचे हे पहिले हिंदी चित्रगीतही प्रचंड लोकप्रिय झाले. हिंदी चित्रपट पार्श्वगायनाच्या क्षितिजावर एक नवा तारा उगवला होता. अनिलदांनी पुन्हा एकदा हे सिद्ध केले होते की त्यांना उत्तम कलाकाराची किती पारख आहे ते! चला ऐकू या तलतचे हे अजरामर गीत.

Talat Mahmood was born in Lucknow, Uttar Pradesh in a traditional, conservative Muslim family. He had a liking towards acting and singing in films, which was against the wishes of his family. However, he pursued his passion. In 1936, Talat sang few Ghazals for All India Radio. HMV soon realized the distinct quality of Talat's voice and came out with few records of his songs. Thus, Talat's fame as a Ghazal singer spread as far as Kolkata (then Calcutta). Owing to his wish of acting/singing in films, Talat came to Kolkata in 1944. He sang "Tasveer Teri Dil Mera Bahla Na Sakegi" under the music direction of Kamal Dasgupta. This non-Film song became an instant hit. Talat was later awarded many Bengali non-Film songs, he sang all of them under the name "Tapan Kumar". Many of his Bengali songs became extremely popular. However, Talat was not completely satisfied since his wish was still not fulfilled. So, he decided and migrated to Mumbai (then Bombay) in 1949.

Upon a friend's advice, Talat approached Anil da. Anil da listened to Talat's songs and was very impressed with the softness and a characteristic quiver in his voice. He immediatey signed him for his film "Aarzoo" (1950) and gave him the song "Ai Dil Mujhe Aisi Jagah Le Chal Jahan Koi Na Ho". The song became an instant hit just like Mukesh's first song for Anil da "Dil Jalta Hai". A new star had arrived on the horizon of Hindi film music, Anil da proved to world again that he has the knack of finding the real talent. Let's listen to this wonderful song.

Ai Dil Mujhe Aisi Jagah Le Chal - Aarzoo (1950) - Lyricist Majrooh Sultanpuri

आज सादर करत असलेले तलतचे दुसरे गाणे आहे १९५१ सालच्या "आराम" या चित्रपटातले. तलतचे पहिले हिंदी चित्रपटगीत "ऐ दिल मुझे ऐसी जगह ले चल" लोकप्रिय झाल्यावर त्याला अनेक संगीतकार आपल्याकडे गाण्यासाठी बोलवायला लागले. पण काही लोकांनी तलत गाताना नर्व्हस होतो त्यामुळे त्याचा आवाज कापतो अशी आवई उठवली. याचा परिणाम म्हणून संगीतकार तलतला गाणे देताना चार वेळा विचार करू लागले. अर्थातच तलतचा आत्मविश्वास कमी झाला. आणि तो आपल्या आवाजात कंप येणार नाही अशा तऱ्हेने गाऊ लागला. अनिलदांनी जेव्हा "आराम" साठी तलतला बोलावले तेंव्हा त्याचे हे नवे रूप पाहून अनिलदा चकित झाले. ते तलतला म्हणाले की तुझ्या आवाजाला काय झालं आहे? तुझ्या आवाजातले ते कंपन कुठे हरवले आहे? तेंव्हा तलतने अनिलदांना सर्व हकीकत सांगितली. ती ऐकून अनिलदा तलतला म्हणाले की तुझ्या आवाजातील मार्दव आणि कंपन हीच तुझी वैशिष्ट्ये आहे, ती नसतील तर तू एक अति-सामान्य गायक म्हणून ओळखला जाशील, तेंव्हा तू तुझ्या मूळ आवाजातच गा आणि बघ काय होते ते! असे म्हटल्यावर तलत तयार झाला आणि त्याने "आराम" मधील "शुक्रिया ऐ प्यार तेरा शुक्रिया" हे जबरदस्त गाणे रेकॉर्ड केले. या गाण्याच्या लोकप्रियतेने अफवा पसरवणारे लोक तोंडघशी पडले.

या गाण्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे हे गाणे तलतने गायले असून त्याच्यावरच चित्रित झाले आहे! गाण्यातून ज्या भावना अभिनेता-गायक तलत व्यक्त करतो त्या खरं तर चित्रपटाचा नायक कुमार (प्रेमनाथ) याच्या असतात. तलतचा तरल आवाज, सफाईदार ताना आणि प्रामुख्याने पेटी, तबला आणि पार्श्वभूमीवर व्हायोलिन या तीनच वाद्यांवर अनिलदांनी संपूर्ण गाण्याची अप्रतिम स्वररचना केली आहे. पाहू या हे तलतचे मधुर गीत.

The second Talat song being presented below is from the 1951 film "Aaram". After Talat's first Hindi film song "Ai Dil Mujhe Aisi Jagah Le Chal" was hit, he started getting offers from various music composers. However, at the same time, few people in the Hindi film industry started the rumor that Talat gets nervous while singing hence causing the quiver in his voice. As a result, many composers moved away from Talat. This disturbed Talat mentally and he started doubting his abilities. He tried changing his style of singing and avoid the quiver in his voice. When Anil da called him to sing for "Aaram", Anil da was disappointed with Talat's voice and changed singing style. When Talat told him the reasons for the change, Anil da told Talat that the soft voice and quiver are the unique properties of his voice and hence he should not be guilty about it. These words coming from a very senior composer helped Talat regain his confidence, and he recorded what turned out to be another gem in his long career.

It is important to specially mention here that the song being presented below has been sung and picturized on Talat himself! In the movie, he is actually portraying the feelings of movie's hero Kumar(Premnath). Also note Talat's soft voice and excellent singing. Anil da has used only 3 instruments in particular - a Harmonium, Tabla and Violin in the background. But what a beautiful composition it's been! Let's enjoy this great song.

Shukriya Ai Pyaar Tera Shukriya - Aaram (1951) - Lyricist Rajendra Krishna

तलतचे पुढचे गाणे खरं तर एक अप्रतिम अशी गज़ल आहे. ही आहे १९५२ सालच्या "दो राहा" या चित्रपटातील. १९५२ साली अनिलदांचे केवळ २ चित्रपट प्रदर्शित झाले - "आकाश" (७ गाणी) आणि "दो राहा" (९ गाणी). "दो राहा" हा काही संगीत-प्रधान चित्रपट नव्हता, पण त्याची गाणी लोकप्रिय झाली. यातील ९ गाण्यांपैकी ४ गाणी एकट्या तलतने सोलो गायली आहेत. या गाण्याचे आणखीन एक वैशिष्ट्य म्हणजे हे गाणे साहिर लुधियानवी यांनी लिहिले आहे. साहिरनी अनिलदांबरोबर फक्त २ चित्रपट केले - "दो राहा" (१९५२) आणि "चार दिल चार राहें" (१९५९). अनिलदांबद्दल मला पडलेल्या कोड्यांपैकी एक कोडे हे आहे की त्यांनी साहिरबरोबर तो भरात असताना जास्त काम का केले नाही? तसेच १९३५ ते १९४५ या काळात सैगल आणि नूरजहाँ दोघेही त्यांच्या कारकिर्दीच्या शिखरावर असताना त्यांचे अनिलदांबरोबर एकही गाणे का नसेल? असो. तर ऐकू या ही अप्रतिम गज़ल.

The next song being presented is in reality a Ghazal penned by the great Sahir Ludhiyanvi. It's from the film "Do Raha" (1952). Anil da could manage only 2 films in the year 1952 - "Aakash" and "Do Raha". Though "Do Raha" was not a music oriented its songs became popular. Talat sung 4 out of 9 songs! Looking at Anil da's composer career, I always wonder why he could not work more with Sahir when he (Sahir) was at his peak during the 1950's (only 2 films and 9 songs between Sahir and Anil da). I also wonder, sadly though, that why Anil da and the legendary singers from 1930's and 40's - Saigal and Noorjehan - could not work together even for one song! Anyways, enjoy this melodious Ghazal.

Mohabbat Tark Ki Maine - Do Raha (1952) - Lyricist Sahir Ludhiyanvi

आणि आता सादर करत आहे या भागातील शेवटचे दहावे आणि तलतचे चौथे गाणे. सदैव अस्सल भारतीय संगीतावर आधारित गाणी देणाऱ्या अनिलदांनाही कधीतरी पाश्चात्य संगीताची भुरळ पडली होती. झालं असं की आल्फ्रेड हिचकॉक या प्रसिद्ध दिग्दर्शकाचा इंग्रजी चित्रपट "The Man Who Knew Too Much" हा १९५६ साली प्रदर्शित झाला होता. त्यात एक गाणे होते "Que Sera Sera" (के सरा सरा). हे गाणे लिहिले आणि संगीतबद्ध केले होते जे लिविंगस्टन आणि रे इव्हान्स या जोडीने. आणि गायलं होतं डोरिस डे या गायिकेने. हे गाणे प्रचंड लोकप्रिय झाले संपूर्ण जगात. इतके की पुढे लोकं डोरिस डे ला या गाण्यामुळे ओळखायला लागले.

अनिलदांनाही या गाण्याच्या स्वरावलीने भुरळ घातली. त्यांनी या गाण्यापासून प्रेरणा घेऊन, त्याला भारतीय संगीताची जोड देऊन एक सुंदर चाल तयार केली. त्यावर गीतकार इंदीवर यांनी गाणे लिहिले "जीवन है मधुबन, तू इसमें फूल खिला". अनिलदांनी ते गाणे १९५७ साली प्रदर्शित झालेल्या "जासूस" या चित्रपटात त्यांच्या आवडत्या गायकांकडून म्हणजे तलतकडून गाऊन घेतले. हे गाणे भारतातही खूप गाजले.

आज मी इथे दोन्ही गाणी सादर करत आहे - अनिलदांचे हिंदी गाणे, आणि डोरिस डे हिने गायलेले मूळ इंग्रजी गाणे. उद्देश हा की तुम्हाला दोन्ही गाण्यांची तुलना करता येईल आणि दोन्हीतील फरकही समजेल. मूळ इंग्रजी गाणे त्या चित्रपटातील नायिका जरी पियानो वाजवताना म्हणत असली तरी त्यात पियानो हा पार्श्वभूमीवर वाजतो, त्यापेक्षा जास्त वापर गिटार व कदाचित मेंडोलिनचा आहे. अनिलदांच्या रचनेत मात्र पियानो हे प्रमुख वाद्य ऐकू येते, आणि जोडीला व्हायोलिन व तालवाद्य आहे. चला तर ऐकू या दोन्ही नितांतसुंदर अशी गाणी.

Finally, I present the last song of this part and the 4th of Talat's songs for Anil da. To our surprise, this song has been inspired by a very famous English song! Anil da, who was known for composing most of his songs based on Indian music (classical, folk, etc.), he was indeed inspired by a song "Que Sera, Sera" from the 1956 film "The Man Who Knew Too Much" directed by the legendary director Alfred Hichcock. The song was written and composed by Jay Livingston and Ray Evans and was sung by Doris Day. It was so popular that it became the signature song of Doris Day.

Anil da was inspired by its composition, and gave it his own touch while composing "Jeevan Hai Madhuban" written by Indeevar for the 1957 film "Jasoos". The song became popular in India too.

I will be presenting both English and Anilda's song below so that you will be able to not only enjoy but also spot the differences in two compositions. While the English song uses Guitar and possibly Mandolin as primary instruments and Piano plays in the background, Anil da has used Piano as his prime instrument accompanied by Violin and Tabla. Let's hear these two wonderful melodious songs.

Jeevan Hai Madhuban Tu Ismein Phool Khila - Jasoos (1957) - Lyricist Indeevar    and

Que Sera, Sera - The Man Who Knew Too Much (1956) - Singer Doris Day 

With this I come to the end of Part 2 of my 4-part series on Anil da. Hope you enjoyed all the songs presented herein. Please do leave your comment on the blog itself and spread the word. Thank you.

References:

1) Ritu Aaye Ritu Jaaye – Biography of Anil Biswas by Sharad Dutt – Marathi Translation by Sharayu Pednekar – First Edition Padmagandha Prakashan

2) Wikipedia

3) All Photos courtesy Internet

4) List of songs courtesy https://m.hindilyrics4u.com/music_director/anil_biswas.php?page=59

Anil Biswas (Part 1) - The Bhishma Pitamah of Hindi film music

Namaskar friends,

I am extremely delighted to present my 50th blog! I still cannot believe that I could reach this milestone!! 

In this blog, I would be presenting a father figure of Hindi film music - Anil Biswas - who is also termed as the भीष्म पितामह of the Hindi Film Music. Anil da, as he was fondly called, is my favorite music composer. I have been wanting to write about him and his work for a long time, however for some or other reason could not do it earlier. So I thought what could be more gratifying and fulfilling to dedicate my 50th blog to Anil da? Anil da's career as a music composer is so vast that it is not possible to cover his entire work in just one blog. Hence, I have decided to split it into 4 parts.

Part 1 - will cover Anilda's life journey and also present some of his wonderful songs.

Part 2 - will cover the songs by Anilda's favorite male singers Mukesh, Manna Dey, Kishore Kumar and Talat Mahmood.

Part 3 - will be presenting some of the greatest duets Anilda has composed.

Part 4 - will be dedicated only to the solo gems sung by the legendary Lata Mangeshkar composed by the great Anilda. 

Hope you will like it. So here is Part 1…

Year: 1960. Location: An ultra-modern recording studio in United States. It was being visited by an experienced and famous composer from India. After seeing all the latest machinery of the studio, the studio representative tells the composer with utmost humbleness in his voice that the composer himself being experienced would know these technologies, to which the composer says “Yes, I have seen it all. However, we in India can produce the same musical effect that these state-of-the-art machines create without actually using them!”

This was the confidence gained by the composer through his work of 25 years till then, and the composer was none other than Anil Biswas.

Those who are born after 1960 have heard R. D. Burman’s (Pancham) name time and again for the various experiments he did through his compositions. A lot has been said, written and presented about him. However, very little will know that Anil Biswas had done many such experiments at least 20 years before Pancham da. It would take a separate and vast research and a book to narrate Anilda’s musical experiments.

Anil da is credited for having introduced a full-fledged orchestra in the Hindi film music, consisting of 12 musicians who could play different instruments.

He was also the pioneer in using the counter melody in film scores, employing technique of western music, ‘cantala’, where one line overlaps the other in contra-melody, recitative prose songs. He was the one who along with R. C. Boral and Pankaj Mullick revolutionized the film music and orchestration.

Anil da was the one who for the first time composed a Raagmala (a series of different Raagas) in the Hindi film music. In the movie “Hamdard” (1953), Anil da composed a song “Ritu Aaye Ritu Jaaye” (sung by the legendary Lata Mangeshkar and Manna Dey) in 4 different Raagas viz. Gaud Sarang, Gaud Malhar, Jogiya and Bahar. The composition and the singing is simply unbelievable. In Anilda’s own words “I could not imagine this song without  Lata and Manna Dey”.

Anil da also gave Sudha Malhotra her first singing break in “Aarzoo” (1951). Besides this, he also played a major role in mentoring Talat Mahmood and Mukesh. Anil da was instrumental in making Lata realize her own potential and come out from the shadows of the great Noorjehan. We will know more about all this in the next parts.

Anil Krishna Biswas was born on 7^th July 1914 in Barisal (now in Bangla Desh). His father – Jagdishchandra Biswas – was a government employee. His mother Yaminidevi had an interest in music. She used to sing Bhajans. In 1914, India was witnessing an impact of the First World War. People were also anguished because of the partition of Bengal in 1905 by Lord Curzon. Due to such atmosphere around him, it was not a surprise if young Anil was fascinated by the thought of revolutionary activities. He did participate in the freedom struggle and even was jailed 5-6 times while being in school. Finally, it was his mother and her love for music that drew Anil da towards the path of music.

Yaminidevi sent young Anil for the Music tuition. By the age of 14, Anil was already an expert in Tabla besides being a classical vocalist particularly Khyaal, Thumri and Dadara. He also learnt the Shyama Sangeet and Keertan which were popular music forms in Bengal in those days. Anil da was always grateful towards his mother. He always expresses his feelings for his mother through the following Doha by Sant Kabir:

सात समंद की मसि करौं, लेखनि सब बनराई ।

धरती सब कागद करौं, तऊ हरि-गुन लिख्या न जाई ।।

(Even if one transforms sea water into an ink, 

all trees into pens, 

the entire world into a paper, 

still, one won’t be able to describe the qualities of the God)

Anil da lost his father in 1930, after which, he decided to shift to Kolkata (then Calcutta) in search of job and a good career. In Kolkata, He was fortunate to meet the famous Poet-Composer from Bengal – Kazi Nazrul Islam, and Manju Khan Saheb Murshidabadi. He got fond of a new music form Ghazal through the interactions with these two legends.

While in Kolkata, Anil da used to perform at every opportunity be it singing, acting or composing. He joined Rangamahal Theatre in Kolkata and composed music for 5 of their plays viz. “Thenk”, “Mahanisha”, “Pativrata”, “Banglar Meye” and “Ashok & Ravan”. He even wrote songs, acted and danced as well in those plays. Apart from this, Anil da conceptualized and presented a Ballet viz. “Kajari”. This was the first ever Ballet performed on the Bengali stage.

For a brief period, Anil da worked with Hindustan Musical Company. The legendary singer Kundan Lal Sehgal and musician Sachin Dev Burman were his colleagues there. One fine day, Hiren Bose – a famous music composer from Kolkata – visited the studio. He had heard Anilda’s songs earlier and was impressed. He asked Anil da whether he would accompany him to Mumbai (then Bombay). The proposal was a blessing for Anil da since it would have exposed him to more lucrative opportunities. However, both were not sure about creating their own identity in an already well-established Hindi film industry in Mumbai. Anil da suggested that they should take along their own orchestra with them and compose new music which would not have been familiar to Hindi film audience of that era. Luckily, they got 4 such brilliant musicians – 1) D’Cruze – Violin and Piano, 2) Mr Power – Hawaain Guitar, 3) Mr Abel – Goa music expert, Trumpet and Violin, and 4) Linu Athaiyya – Mandolin, Violin and Chelo. So, finally this group of 6 young, talented and ambitious musicians landed in Mumbai on 17^th Dec 1934. Rest was history.

Soon Anil da got a job at Ajantha Studios (Eastern Art Syndicate) owned by Ram Daryani. His debut Hindi film as a music composer was “Dharm Ki Devi” released in 1935, directed by his friend Hiren Bose. Anil da also enacted a Fakir in this film. The film had 3 songs. The first one of them was “Kuchh Bhi Nahin Bharosa, Duniya Hai Aani Jaani” was composed by Anil da based on a Sindhi folk song. Coincidentally, the song “Andhi Duniya, Matlab Ki Duniya, Haaye Re Duniya” from his last film “Chhoti Chhoti Baaten” in 1965 also was taken from a Sindhi song. Hence, Anil da used to jokingly say that his entire film music career was sandwiched between 2 Sindhi songs. 😀😂

Mehrunnisa alias Ashalata

In next 2 years, Anil da composed music for 10 films produced by Ajantha Studios. He met his first wife Ashalata (original name Mehrunnisa Moosa Bhagat) while being at Ajantha Studios. Both got married soon. They had 3 sons – Pradeep, Amit and Utpal, and one daughter – Shikha. Unfortunately, his eldest son Pradeep dies in a plane accident in 1961. Anil da was shell shocked due to this and could not really recover, and after 1965 left the Hindi film industry.

Mehboob Khan 

In 1936, Anil da left Ajantha Studios and joined Sagar Movietone as a music composer. This proved to be a major turning point in his career, since he got to know the famous director Mehboob Khan, who soon became his closest friend, until Mehboob Khan’s death in 1964. The film “Jagirdar” directed by Mehboob Khan, released in 1937, was the first superhit film for Anil da. It had total 9 songs. Anil da even gave his voice to one of the songs “Wahi Purane Khel Jagat Ke, Wahi Purani Baat” which was very popular in those days.

After the success of “Jagirdar”, Anil da composed few more films for Sagar Movietone. In 1939, Sagar Movietone was merged in National Studios. There, Anil da composed music for 9 films, out of which 2 movies viz. “Aurat” (1940) and “Roti” (1942) were super hit due to its songs. In “Roti”, Anil da had a chance to work with Akhtaribai Faizabadi, who later was popularly known to be Begum Akhtar and Malika-E-Ghazal.

By the end of 1942, Anil da started working for Devika Rani and Himanshu Rai’s Bombay Talkies. He had his first major hit there in 1943 when “Kismet” starring Ashok Kumar and Mumtaz Shanti was released. “Kismat” the movie and all of its songs became extremely popular with the audience. The songs “Dhire Dhire Aa Re Badal Dhire Aa Re” and “Ghar Ghar Mein Diwali Hai” sung by Amirbai Karnataki and “Papiha Re Mere Piya Se Kahiyo Jaay” sung by Parul Ghosh (Anilda’s sister and wife of legendary Flute player Pt. Pannalal Ghosh) are remembered and liked even today. The film also had one song “Door Hato Door Hato Ai Duniyawalon Hindustan Hamara Hai” which inspired people to contribute in India’s freedom struggle. “Kismet” turned out to be the 1^st movie of Hindi cinema that collected the revenue of Rs. 1 crore in 1943, and ran for consecutive 187 weeks at Roxy Cinema in Kolkata!! The record which was broken only by “Sholay” in 1976-77.

Anil da also had composed music for “Jwar Bhata” (1944) which was Dilip Kumar’s debut film. In 1945, through the film “Pehli Nazar”, Anil da gave a break to a new, young but promising singer, Mukesh Mathur, who became one of the greatest male singers later and was known as Mukesh.

In 1947, just after India got its independence from British, Anil da decided to free himself from the restrictions he had while working with various companies, and started to work as a freelance music composer. This enabled him to take a huge plunge in his career over next 10 years, and established his brand of music which we can call as “Anil da Yug” It started with the film “Anokha Pyar” (1948). It was the beginning of one of the most endearing and most talented composer-singer jodi in the form of Anil Biswas and Lata Mangeshkar. Anil da has said about Lata “When Lata appeared on the Hindi films horizon, we the music composers were so happy that we had a singer through whom we can get best of our compositions to the audience. This was possible because of Lata’s young, tender but sharp voice, her amazing range and to top it all her mastery over the Indian Classical music.” We will know more about Anilda-Lata duo and their work in the final part of this series.

In 1949, through his film “Arzoo”, Anil da gave a break to yet another promising singer Talat Mahmood. We will learn more about it in Part 2.

Anil da and Ashalata were divorced in 1954. In 1959, he married Meena Kapoor whom he had met while working on the film “Anokha Pyar” in 1948.

Between 1948 and 1959, Anil da composed 201 songs for 23 Hindi films. Each of those songs were a real gem.

During his long 31-year career from 1935 to 1965, Anil da composed music for 94 films. However, as per my compiled list of his songs, he composed total 578 songs for 74 films. In the first 12 years of his career from 1935 to 1947, he had composed 218 songs for 27 films. That translates to 35% of his films and 37% of his songs were completed in just first 12 years!

Anil da worked with 75 singers during his entire career. Out of these 75 singers, just Lata Mangeshkar has sung 128 songs i.e., 22% of the songs! Just look at the singer-wise statistics below:

Anil da was extremely successful in creating his own brand of music, we can simply call it “Anil Biswas School of Music”. Well known composers like Roshan, Madan Mohan, C. Ramchandra and O. P. Nayyar all have learnt from Anil da and consider his as their Guru. For this reason, in one of the programmes in mid-90s, the legendary composers Naushad and O. P. Nayyar publicly called Anil da as the “Bhishma Pitamah of the Hindi film music”.

Anil da was honored with Sangeet Natak Academy award in 1986. However, the composer of the stature of Anil da could not get a Padma award till date is something that his fans would regret.

“Chhoti Chhoti Baaten” (1965) turned out to be Anilda’s last film as a composer. He withdrew himself from the Hindi film industry post this film. He then served as the Director, National Orchestra at All India Radio from 1963 to 1965. He also had an opportunity to work with Doordarshan and composed the music for the first ever soap opera on Indian Television viz. “Hum Log”.

Anil da left for heavenly abode on 31^st May 2003. Sharad Dutt has written Anilda’s biography viz. “Ritu Aaye Ritu Jaaye”, in which Anil da ends his conversation with Sharad Dutt by narrating the following small poem. We will also remember Anil da through the same words.

अफ़सोस अजल ले चली मैखाने से 

बन जाएँगे कुछ देर में अफ़साने सें |

मेरे गीत बेवजह गर याद आ जाएँ

छलका देना इक जरा पैमाने सें ||

(My death is taking me away from this Tavern. Soon there will be poems on this. If at all you remember my songs, let them spill over from your cups)

In today’s part, I am going to present 6 of Anilda’s songs, which have been sung by singers other than his favorite ones.

1) Kahe Karata Der Barati – Aurat (1940) – Singer Anil Biswas and Chorus – Lyricist Dr. Safdar Aah

The 1940 film “Aurat” contained 14 songs, out of which Anil da lent his voice to 6 of them. This song is the most impactful song. Since the story of the film revolves around a poor farmer and his family, Anil da, while composing its songs used Folk Music mixed with Indian Classical music. “Aurat” was directed by Mehboob Khan, who again in 1957 remade this film with a different name “Mother India”. The story and all the technicians were the same except the composer.

2) Door Hato Ai Duniyavalon Hindustan Hamara Hai – Kismet (1943) – Amirbai Karnataki, Arunkumar, Pradeep and Anil Biswas – Lyricist Kavi Pradeep

As mentioned earlier, Anil da had his leanings towards the leftist ideology right from his childhood, and thus was angry with Britishers. He used all his feelings to compose this song. The song is extremely powerful. Anil da used the style of Army band music while composing this song to inspire the youth against the British regime.

3) Main Unki Ban Jaaon Re – Hamari Baat (1943) – Parul Ghosh – Lyricist Pt. Narendra Sharma

This is yet another sweet song. Anil da’s sister Parul Ghosh has sung it. Anil da has effectively used the rhythm from Bengali Rabindra Sangeet.

4) Door Papiha Bola Raat Aadhi Rah Gayi – Gajre (1948) – Suraiyya – Lyricist Gopal Singh Nepali

The well-known actor-singer of the 1940’s and 50’s – Suraiyya – sung total 14 songs for Anil da. This is one of her most popular songs. The film starred Motilal and Suraiyya.

5) Le Jaa Uski Duwayein O, Jo Tera Ho Na Sakaa – Heer (1956) – Mohammad Rafi – Lyricist Majrooh Sultanpuri

To our surprise, the great Rafi saab has sung only 4 solo songs under Anil Biswas. I always wonder why Anil da did not use Rafi more. Rafi saab, as always, sung this song with great emotions.

6) Kachchi Hai Umariya Kori Hai Chunariya – Char Dil Char Raahein (1959) – Meena Kapoor – Lyricist Sahir Ludhiyanvi

This film was directed by Khwaja Ahmed Abbas who was a Leftist. He has tried to depict changes happening in the then Indian society through 4 different stories. The film had a great start cast in Raj Kapoor, Shammi Kapoor, Meena Kumari, Ajit, Nimmi, Anwar Hussain, Nana Palshikar, Achla Sachdev and David. This song was picturized on Meena Kumari who played an Adiwasi girl, sung by Anilda’s wife Meena Kapoor. It was a superhit song. People still remember Meena Kapoor for this song. Since the song was picturized on the backdrop of an Adiwasi Basti, Anil da has used the Folk music to create the atmosphere. The pace of the song and chorus adds value to its composition.

Thus, remembering Anil Biswas – the legend – with utmost respect. I hope you would have liked the blog. Please leave a comment on the blog itself. Thank you.

References:

1) Ritu Aaye Ritu Jaaye – Biography of Anil Biswas by Sharad Dutt – Marathi Translation by Sharayu Pednekar – First Edition Padmagandha Prakashan

2) Wikipedia

3) Lata Mangeshkar, journey of a singer – Biography by Raju Bharatan – Marathi Translation by Sou. Leena Sohoni – Second Edition Mehta Publishing House

4) All Photos courtesy Internet

5) List of songs courtesy https://m.hindilyrics4u.com/music_director/anil_biswas.php?page=59

6) Biography of Anil Biswas by David Courtney https://chandrakantha.com/biodata/Anil_Biswas.html

7) Tribute – Anlil Biswas https://ywgh.wordpress.com/2022/07/05/tribute-anil-biswas/