आरंभ-स्वर १० : प्रीत किये दुख होय (Nirupa Roy as Female Lead!)

 Namaskar. Thanks for being here. English version follows Marathi version below.

काही अभिनेते–अभिनेत्रींची एक ठरलेली प्रतिमा आपल्या मनात इतकी घट्ट बसलेली असते, की त्यांचे नाव ऐकताच तोच प्रकार डोळ्यांसमोर उभा राहतो. उदा. अजित म्हटलं की “मोना डार्लिंग” म्हणणारा खलनायक आठवतो; मेहमूद म्हटलं की विनोदवीराचीच प्रतिमा दिसते. निरूपा रॉय यांच्या बाबतीतही हेच झालं आहे. त्यांचे नाव घेताच चित्रपटातील गरीब, असहाय्य आईचीच प्रतिमा उभी राहते. पण जर मी तुम्हाला सांगितलं की हीच निरूपा रॉय एकेकाळी हिंदी चित्रपटांची नायिका होती, तर तुमचा विश्वास बसणार नाही. पण हे पूर्णपणे खरं आहे. एवढंच काय—आपल्या (म्हणजे मराठी) जयश्री गडकर यांनीही सुरुवातीच्या काळात काही हिंदी चित्रपटांमध्ये नायिकेच्या भूमिका केल्या आहेत!

Photo courtesy
The Hindu

विकिपीडियानुसार निरुपा रॉय (मूळ नाव कोकिळा किशोरचंद्र बलसारा) यांनी हिंदी आणि गुजराथी मिळून एकूण ७० चित्रपटात काम केले आहे. यातील बऱ्याच चित्रपटात त्यांच्या भूमिका या बहीण, जाऊ, भावजय, आई, थोरली सून अशाच आहेत, आणि त्यासुद्धा दुःखी. अपमानित, पीडित अशा! मात्र १९४६ मध्ये चित्रसृष्टीत पदार्पण केल्यापासून सुरुवातीची काही वर्षे त्यांना प्रामुख्याने ऐतिहासिक, पौराणिक आणि काही सामाजिक चित्रपटात नायिकेच्या भूमिका मिळाल्या! असो.

आज सादर करत असलेले "प्रीत किये दुख होय" हे गाणे निरुपा रॉय यांच्यावरच चित्रित झालेले आहे. ते आहे १९५५ सालच्या "गरम कोट" उर्फ The Clerk And The Coat या चित्रपटातील. गिरधारी (बलराज साहनी) पोस्ट ऑफिसमध्ये कारकून असतो. घरी बायको गीता (निरुपा रॉय), दोन मुली आणि एक मुलगा असे कुटुंब असते. आर्थिक परिस्थिती अत्यंत हलाखीची असल्यामुळे, इच्छा असूनही गिरधारी स्वतःसाठी नवीन कोट घेऊ शकत नाही. एकदा कामावरून परतताना त्याच्या खिशातील १०० रुपयांची नोट हरवते आणि त्यानंतर त्याच्या तसेच संपूर्ण कुटुंबाच्या आयुष्यात संकटांची मालिका सुरू होते.

आजचे गाणे खरं तर मुळातून मीरेचे एक प्रसिद्ध भजन आहे. पण चित्रपटासाठी त्यातील फक्त काही ओळी घेऊन मजरुह सुलतानपुरी यांनी प्रसंगाला अनुरूप असे सुंदर गीत तयार केले आहे. 

या गीताला अप्रतिम असं संगीत दिलं आहे पं. अमरनाथ यांनी. पंडितजी स्वतः एक उत्तम शास्त्रीय गायक होते. "गरम कोट" हा त्यांनी संगीत दिलेला पहिला आणि शेवटचा हिंदी चित्रपट. त्यांच्याबद्दल अधिक माहिती http://panditamarnath.in/ या वेबसाईटवर मिळेल. तेथील माहितीनुसार लता मंगेशकर यांना आज सादर करत असलेले गाणे इतके आवडले की त्यांनी आपल्या आवडत्या दहा गाण्यांच्या यादीत त्याचा समावेश केला होता!

मीरेच्या भजनातील मूळ ओळी अशा आहेत:

जो मैं ऐसा जानती रे, प्रीत कियाँ दुख होय।

नगर ढुंढेरौ पीटती रे, प्रीत न करियो कोय।

पन्थ निहारूँ डगर भुवारूँ, ऊभी मारग जोय।

मीरा के प्रभु कब रे मिलोगे, तुम मिलयां सुख होय।

तर मजरुह यांनी लिहिलंय:

प्रीत किए दुख होए

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

प्रीत किए सुख ना मोरी सजनी, जोगिया मीत ना कोई

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

रैन दिवस कल नाहीं परत है, तुम मिलिया बिन मोहे

ऐसी सूरत या जगमाही, फेर ना देखी कोई

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

मीरा के प्रभु कब रे मिलोगे, मिलिया आनंद होय

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

हे गाणे चित्रपटात दोन भागांत येते—पहिल्या भागात गीता कामावर जाणाऱ्या गिरधारीला प्रेमाने निरोप देताना, आणि दुसऱ्या भागात गिरधारीला परत यायला विलंब झाल्यामुळे गीता काळजीने त्याची वाट पाहताना.

पहिल्या भागात लताजी फक्त मुखडा गातात आणि तोही पार्श्वसंगीताशिवाय. त्यामुळे त्यांचा गोड, कोमल आवाज ऐकायला मिळतो. येथे गीता पतीला आनंदाने निरोप देत असल्याने मुखड्याचा भावही प्रेमळ आहे. गिरधारीही खुश होऊन घराबाहेर पडताना तोच मुखडा गुणगुणत निघतो—बहुधा बलराज साहनी यांनी स्वतःच म्हटला असावा.

दुसऱ्या भागात मात्र संपूर्ण गीत आहे. गिरधारी उशिरा येत असल्यामुळे गीतेला जाणवणारी काळजी, वेदना आणि हुरहूर लताजींच्या आवाजातून स्पष्टपणे अनुभूतीस येते. दोन्ही भागांतील मुखड्यांचे गायन भावानुसार वेगळे भासते 

दुसरा भाग सुरू होताच रात्री आठचे ठोके पडतात आणि व्याकुळ झालेली गीता म्हणते, “प्रीत किए दुख होय.” लताजींचा हळवा, काळीज पिळवटून टाकणारा आवाज क्षणात मन व्यापून टाकतो. “प्रीत किए” मधील “किए” आणि “होय” वरील स्वरांचा ठहराव तर अद्वितीय आहे. “जोगिया मीत ना कोई” मधील “जोगिया” चा उच्चार लाजवाब—लताजींच्याच गळ्यातून उतरू शकणारा. “रैन दिवस कल नाहीं परत है” ही ओळ तीनवेळा आली असली तरी प्रत्येकवेळी लहानसा फरक आहे; आणि तो समजला, तर गाण्याची रंगत आणखी खुलते. “कब रे मिलोगे” मधील आर्तता थेट हृदयाला भिडते. 

संपूर्ण गाण्यात वाजणारी सारंगी गाण्याच्या करुणतेत भर घालते. फक्त सारंगी आणि तबल्यावर अशी अप्रतिम रचना बांधणाऱ्या संगीतकाराचे कौतुक करावे तितके थोडे. 

हे गाणे तुम्हालादेखील नक्कीच आवडेल, अशी आशा आहे. धन्यवाद.

Some actors and actresses acquire such a fixed image in our minds that the moment we hear their names, one particular kind of character immediately appears before our eyes. For instance, when we think of Ajit, we recall the villain who says “Mona Darling”; when we think of Mehmood, the image of a comedian comes to mind. The same has happened with Nirupa Roy. Her name instantly brings to mind the image of the poor, helpless mother from Hindi cinema. But if I were to tell you that this very Nirupa Roy was once a leading lady in Hindi films, you might find it hard to believe. Yet it is absolutely true. In fact, even our own (Marathi) Jayshree Gadkar had played the heroine in a few Hindi films during the early part of her career!

Photo Courtesy
The Hindu

According to Wikipedia, Nirupa Roy (birth name: Kokila Kishorchandra Balsara) acted in about 70 films in Hindi and Gujarati. In most of these, she played roles such as sister, sister-in-law, elder daughter-in-law, or mother—generally characters who were sorrowful, oppressed, or humiliated. However, after her debut in the film industry in 1946, she played leading roles in historical, mythological, and some social films during the early years of her career.

The song I am presenting today, “Preet Kiye Dukh Hoye,” is picturised on Nirupa Roy. It appears in the 1955 film Garam Coat (also known as The Clerk and The Coat). Girdhari (Balraj Sahni) works as a clerk in the post office. At home he has a wife, Geeta (Nirupa Roy), two daughters and a son. Their financial condition is extremely strained, and although he wishes to, Girdhari cannot afford to buy a new coat for himself. One evening, while returning from work, he loses a 100-rupee note from his pocket—and thereafter begins a series of hardships for him and his entire family.

This song is originally based on a famous bhajan by Meerabai. For the film, lyricist Majrooh Sultanpuri adapted only a few lines from the original and created a beautiful song suited to the situation.

The music for this song was composed by Pandit Amarnath, who himself was an excellent classical vocalist. Garam Coat was both his first and last Hindi film as a composer. More information about him can be found on the website named after him. According to the information there, Lata Mangeshkar loved this song so much that she included it among her ten personal favourites.

The original lines from Meerabai’s bhajan are:

जो मैं ऐसा जानती रे, प्रीत कियाँ दुख होय।

नगर ढुंढेरौ पीटती रे, प्रीत न करियो कोय।

पन्थ निहारूँ डगर भुवारूँ, ऊभी मारग जोय।

मीरा के प्रभु कब रे मिलोगे, तुम मिलयां सुख होय।

And the lines written by Majrooh for the film are:

प्रीत किए दुख होए

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

प्रीत किए सुख ना मोरी सजनी, जोगिया मीत ना कोई

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

रैन दिवस कल नाहीं परत है, तुम मिलिया बिन मोहे

ऐसी सूरत या जगमाही, फेर ना देखी कोई

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

मीरा के प्रभु कब रे मिलोगे, मिलिया आनंद होय

जोगिया से प्रीत किए दुख होय ||

The song appears in two parts in the film—first when Geeta lovingly sends Girdhari off to work, and the second when she anxiously waits for him late into the night after he gets delayed returning home.

In the first part, Lataji sings only the opening verse, and that too without any background music, allowing her naturally sweet voice to shine. Here, the emotion is tender, as Geeta happily bids farewell to her husband. Girdhari, pleased, steps out of the house humming the same lines—likely sung by Balraj Sahni himself.

The second part contains the full song. Since Girdhari is late, Geeta’s worry, sorrow, and longing are vividly brought out through Lataji’s voice. The rendering of the opening lines differs in both parts, perfectly aligned with the changing emotions.

As the second part begins, the clock strikes eight, and the anxious Geeta sings, “Preet kiye dukh hoye.” Lataji’s soft, heart-piercing voice captures us instantly. The delicate pauses on the words “kiye” and “hoye” are exquisite. The way she sings “jogiya” in “jogiya meet na koi” is simply unmatched—something only Lata could deliver. She sings the line “rain divas kal nahin parat hai” three times, each with a subtle variation that enriches the expression. And the yearning in “kab re miloge” touches the heart deeply.

The sarangi, played throughout the song, beautifully enhances its pathos. The composer has built this exceptional piece using only sarangi and tabla—a feat that deserves immense appreciation.

I hope you will enjoy this song just as much. Thank you.

आरंभ-स्वर ९ : आओ हुज़ूर तुमको सितारों में ले चलूँ (Unparalleled Asha Bhosale)

 

Namaskar. Thanks for being here. English version follows Marathi version below.

Photo Courtesy
Wikipedia

मी मागे म्हटलं होतं तसं काही चित्रपट हे त्यातील गाण्यांमुळेच अधिक लक्षात राहतात. १९६८ साली आलेला "किस्मत" हा चित्रपटही त्याला अपवाद नाही. दिग्दर्शक मनमोहन देसाई यांचा दिग्दर्शक म्हणून हा पाचवा चित्रपट तर नायिका बबिता हिचा हा केवळ चौथा चित्रपट! त्यातल्या त्यात अनुभवी होता तो चित्रपटाचा नायक विश्वजित. चित्रपटाची कथा सुमार आणि अभिनय टुकार; असे असताना या चित्रपटाचं बलस्थान ठरलं ते ओ. पी. नय्यर यांनी दिलेले संगीत! चित्रपटात एकूण ५ गाणी; त्यातील "कजरा मोहब्बतवाला" हे गाणं तुफान गाजलं आणि आजही गाजतंय. याबरोबरच महेंद्र कपूर यांनी गायलेली "लाखों है यहाँ दिलवाले" आणि "आँखों में क़यामत के काजल" ही दोनही गाणी लोकप्रिय झाली. पण आशा भोसले यांनी गायलेले "आओ हुज़ूर तुमको सितारों में ले चलूँ" हे गाणे आजही त्यांच्या सर्वोत्तम १० गाण्यांमध्ये गणले जाते.

ओ. पी. नय्यर १९५०-६० च्या दशकातले महत्वाचे आणि गाजलेले संगीतकार. १९५७ सालच्या "नया दौर" मुळे त्यांची आणि आशाजींची जोडी खऱ्या अर्थाने नावारूपाला आली. या जोडीने अनेक भन्नाट गाणी दिली आहेत उदा. "माँगके साथ तुम्हारा" (नया दौर - १९५७), "आइयें मेहरबाँ" (हावड़ा ब्रिज १९५८), "यह रेशमी ज़ुल्फ़ों का अँधेरा" आणि "जाईयें आप कहाँ जाएँगे" (मेरे सनम १९६५). १९६८ सालातील "किस्मत" हा ओ. पी. नय्यर आणि आशाजी यांच्या शेवटच्या काही चित्रपटांपैकी एक.

नायक विकी (विश्वजित) हा एक क्लबमध्ये गाणारा कलाकार असतो. योगायोगाने त्याची गाठ रोमाशी (बबिता) पडते. दोघेही एकमेकांच्या प्रेमात पडतात. एक दिवस रोमा विकीला नॅन्सी (हेलन) बरोबर बघते आणि तिचा गैरसमज होतो त्यामुळे ती दुःखी होऊन, दारू पिऊन पार्टीत गाणे म्हणते ते आज सादर करत असलेले गाणे "आओ हुज़ूर तुमको सितारों में ले चलूँ". कवी नूर देवासी यांचे शब्द आहेत.

प्रेमभंग झाल्यावर "आपण इतके वेडे कसे झालो होतो?" असा प्रश्न पडून नायिका स्वतःवरच चिडून उपरोधिक हसते आहे हे लक्षात घेऊन गाण्याची दमदार सुरुवात आशाजी करतात. हिंदीमध्ये फार थोडी गाणी ही हसण्याने सुरु झाली आहेत त्यातील हे एक. आणि मग सुरु होते १२ ओळींची छोटीशी बंदिश. "आरंभ-स्वर" च्या संकल्पनेत इतका मोठ्ठा आरंभ असलेले आजपर्यंतचे हे एकमेव गाणे आहे.

हम से रौशन हैं चाँद और तारे, हम को दामन समझिये ग़ैरत का

उठ गये हम गर ज़माने से, नाम मिट जायेगा मुहब्बत का

दिल है नाज़ुक कली से फूलों से, यह न टूटे ख़याल रखियेगा

और अगर आप से यह टूट गया, जान-ए-जां इतना ही समझियेगा ।।

क्या?

फिर कोई बाँवरी मुहब्बत की, अपनी ज़ुल्फ़ें नहीं सँवारेगी

आरती फिर किसी कन्हैया की, कोई राधा नहीं उतारेगी ।। 

यात अनेक ठिकाणी आशाजींनी अतिशय सुंदर अशा हरकती / मुरक्या घेतल्या आहेत त्या लक्ष देऊन ऐका उदा. "दामन ", "ग़ैरत", "नाजूक", "फुलों से" . पहिल्या ८ ओळींमध्ये नायिकेचा स्वाभिमान दिसतो तर "क्या?" या प्रश्नानंतर येणाऱ्या ४ ओळींमधून हळवेपणा. "फिर कोई बाँवरी मुहब्बत की" पासून गाण्याचा रंग आणि राग दोन्ही बदलतात. शब्दांच्या पाठीमागून गिटार/मेंडोलिन यांचे सतत वाजणारे स्वर नायिकेच्या मनातील आंदोलने व्यतीत करतात. तसेच "आरती फिर किसी कन्हैया की" या ओळीच्या पाठीमागे बासरीचे स्वर ऐकू येतात, हे विचार संगीतकार ओ. पी. नय्यर यांचे. अशा संगीत, शब्द आणि गायन यांच्या मिलाफातून एक सुंदर मैफल सुरु होते. यानंतर कानावर पडते ती गिटार आणि तालवाद्यांची जादू, आणि खरंच आपण कधी डोलायला लागतो ते आपले आपल्यालाच समजत नाही.

आओ हुज़ूर तुमको, सितारों में ले चलूँ 

दिल झूम जाए ऐसी, बहारों में ले चलूँ

आओ हुज़ूर आओ ...।।

दोन्ही कडव्यांतील संगीत रचनाही अफलातून आहे. सॅक्सोफोन जबरदस्त वाजलाय. दोन ओळींनंतर आशाबाईंनी आ हा हा ओ हो हो गाताना केवळ कमाल केली आहे! आणि काय ती हुकमी उचकी!! लाजवाब. 

हमराज़ हमख़याल तो हो, हमनज़र बनो
तय होगा ज़िंदगी का सफ़र, हमसफ़र बनो
चाहत के उजले-उजले नज़ारों में ले चलूँ 
दिल झूम जाए ऐसी, बहारों में ले चलूँ
आओ हुज़ूर तुमको ...।।

लिख दो किताब-ए-दिल पे कोई, ऐसी दास्तां
जिसकी मिसाल दे न सके, सातों आसमां
बाहों में बाहें डाले, हज़ारों में ले चलूँ
दिल झूम जाये ऐसी, बहारों में ले चलूँ
आओ हुज़ूर तुमको ...।।

दारू न पिता केवळ शब्दोच्चार आणि गायनातून दारू प्यायल्याचे भासवणे फक्त महान गायक/गायिकाच करू जाणे. बाई ग्रेट का आहेत हे समजते. दुर्दैवाने बबिताचा अभिनय इतका सुमार आहे की तो आशाबाईंच्या जबरदस्त गाण्याला न्याय देत नाही.

सोशल मीडियावर हे गाणे अनेक गायिकांनी गायचा प्रयत्न केला आहे. त्यातील सर्वोत्कृष्ट सादरीकरण आजची एक आघाडीची गायिका मधुरा दातार हिने एका कार्यक्रमात केले आहे. तेही सोबत audio स्वरूपात देत आहे म्हणजे दोन्हीतील साम्य आणि फरक लक्षात येईल. मूळ गाण्यातील अनेक जागा मधुराने हुबेहूब घेतल्या आहेत. अप्रतिम ठेहराव आणि समरसून गायल्याबद्दल तिचे खूप कौतुक. फक्त लता-आशा यांची शारीरिक ताकद आणि ती गाण्यात Throw च्या रूपात परावर्तित करण्याचे त्यांचे सामर्थ्य हे दुसरे कोणी करू शकत नाही याची पुन्हा एकदा जाणीव होते. असो. तर ऐका ओ.पी.-आशा जोडीचे हे अफलातून, लाजवाब गाणे.  

तुमच्या प्रतिक्रिया कळवा, आवडले तर तुमच्या संपर्कात शेअर करा. धन्यवाद.

मूळ आशा भोसले यांचे गाणे:

मधुरा दातार यांचे गाणे:

Namaskaar. As I had mentioned in one of my earlier blogs, some films are remembered more for their songs than for the films themselves. The 1968 movie Kismat is no exception. Directed by Manmohan Desai — his fifth film as a director — and starring Babita in only her fourth film role, its lead actor Biswajeet was the only experienced one among them. The story was mediocre, and the acting weak, but what made the film stand out was its music by O. P. Nayyar!

There were five songs in total, and among them, “Kajra Mohabbatwala” became a massive hit — and remains popular even today. Along with that, Mahendra Kapoor’s “Lakhon Hain Yahaan Dilwale” and “Aankhon Mein Qayamat Ke Kajal” were also quite popular. But Asha Bhosle’s “Aao Huzoor Tumko Sitaaron Mein Le Chalu” is still considered one of her ten best songs ever.

O. P. Nayyar was one of the most prominent and celebrated music composers of the 1950s and 1960s. His partnership with Asha Bhosle truly gained fame after Naya Daur (1957). Together, they gave several iconic songs — for example, “Maang Ke Saath Tumhara” (Naya Daur, 1957), “Aaiye Meherbaan” (Howrah Bridge, 1958), and “Yeh Reshmi Zulfon Ka Andhera” and “Jaiye Aap Kahan Jayenge” (Mere Sanam, 1965). Kismat (1968) was among the last few films that featured the O. P. Nayyar–Asha Bhosle duo.

The story follows Vicky (Biswajeet), a singer who performs in a club. By coincidence, he meets Roma (Babita), and they fall in love. One day, Roma sees Vicky with Nancy (Helen), misunderstands the situation, and, heartbroken, drinks at a party and sings — that song being “Aao Huzoor Tumko Sitaaron Mein Le Chalu”. The lyrics were written by poet Noor Devasi.

After heartbreak, the heroine laughs sarcastically at herself, as if asking, “How could I have been so foolish?” — and Asha Bhosle captures that emotion perfectly with a strong, expressive start. Very few Hindi songs begin with a laughter; this is one of them. Then comes a brief yet powerful 12-line verse — one of the longest and grandest “opening sections” (“आरंभ-स्वर”) in any Hindi song.

हम से रौशन हैं चाँद और तारे, हम को दामन समझिये ग़ैरत का

उठ गये हम गर ज़माने से, नाम मिट जायेगा मुहब्बत का

दिल है नाज़ुक कली से फूलों से, यह न टूटे ख़याल रखियेगा

और अगर आप से यह टूट गया, जान-ए-जां इतना ही समझियेगा ।।

क्या?

फिर कोई बाँवरी मुहब्बत की, अपनी ज़ुल्फ़ें नहीं सँवारेगी

आरती फिर किसी कन्हैया की, कोई राधा नहीं उतारेगी ।। 

Throughout the song, Asha Bhosle takes exquisite murkis (ornamental vocal turns) — listen closely to how she sings words like “Daman,” “Ghairat,” “Naajuk,” “Phoolon se.” The first eight lines reveal the heroine’s pride and defiance, while the lines following “Kya?” bring in tenderness and heartbreak. From “Phir koi banwari mohabbat ki”, the song’s tone and rhythm both changes. Behind the lyrics, the continuous strumming of guitar and mandolin expresses the emotional turbulence in the heroine’s heart. The flute that accompanies the line “Aarti phir kisi Kanhaiya ki” was a masterstroke by composer O. P. Nayyar. Together — music, lyrics, and vocals — create a truly magical composition. The guitar and percussion add rhythmic charm, making the listener sway without even realizing it.

आओ हुज़ूर तुमको, सितारों में ले चलूँ 

दिल झूम जाए ऐसी, बहारों में ले चलूँ

आओ हुज़ूर आओ ...।। 

The orchestration in both stanzas is brilliant. The saxophone is spectacular. After two lines, when Asha Bhosle sings “Aa ha ha, o ho ho,” her control and flair are simply stunning — pure perfection!

हमराज़ हमख़याल तो हो, हमनज़र बनो
तय होगा ज़िंदगी का सफ़र, हमसफ़र बनो
चाहत के उजले-उजले नज़ारों में ले चलूँ 
दिल झूम जाए ऐसी, बहारों में ले चलूँ
आओ हुज़ूर तुमको ...।।

लिख दो किताब-ए-दिल पे कोई, ऐसी दास्तां
जिसकी मिसाल दे न सके, सातों आसमां
बाहों में बाहें डाले, हज़ारों में ले चलूँ
दिल झूम जाये ऐसी, बहारों में ले चलूँ
आओ हुज़ूर तुमको ...।।

To portray intoxication purely through voice and pronunciation — without being drunk — is something only truly great singers can do. That is what makes Asha Bhosle extraordinary. Unfortunately, Babita’s mediocre acting fails to do justice to Asha’s powerhouse singing.

Many singers have attempted this song on social media, but one of the finest renditions comes from contemporary singer Madhura Datar, who performed it live in a concert. Her version, also shared here in audio form, lets us compare the two. Madhura replicates several of Asha’s nuances beautifully, singing with great poise and depth. Yet it reminds us once again that the vocal strength and throw that legends like Lata Mangeshkar and Asha Bhosle possessed remain unmatched.

So, listen — and immerse yourself in this marvellous, timeless song by the O. P. Nayyar–Asha Bhosle duo:  “Aao Huzoor Tumko Sitaaron Mein Le Chalu.”

Please leave your comment on the blog and forward in your circles. Thank you.

आरंभ-स्वर ८: जब किसीके रुख़ पे ज़ुल्फ़ें (Romantic Ghazal by Talat Mahmood)

Namaskar. Thanks for being here. English version follows Marathi version below.

एक वो ज़माना था ...

जेंव्हा नायिकेला खुश करण्याकरता नायकाने एखादे छानसे गाणे तिच्याकडे प्रेमाने बघत, शांतपणे कुठलेही हातवारे किंवा बीभत्स नाच न करता म्हटले तरी ती बिचारी खुश व्हायची.

और एक ये ज़माना है ...

जेंव्हा विचित्र अंगविक्षेप, बीभत्स नाच, आजूबाजूला नाच्यांची गर्दी, आणि कंठकल्लोळ करणारे संगीत याशिवाय नायक-नायिकेचं गाणंच होत नाही 

मी गोष्ट करतोय १९५०-६० च्या दशकाची जेंव्हा मुलायम, हळुवार संगीतही ऐकवलं जायचं चित्रपटातून. आणि लोकं सुद्धा अशी गाणी डोक्यावर घ्यायची! आज सादर करत असलेले गीतही असेच एक रोमँटिक गाणे आहे.

१९५० साली आलेला M. Sadiq यांनी दिग्दर्शित केलेला "अनमोल रतन" हा चित्रपट अत्यंत टुकार चित्रपटात गणला गेला. त्यात काहीच "अनमोल" वाटले नाही लोकांना. दिग्दर्शक Sadiq आणि लेखक दीनानाथ (D.N.) मधोक यांनी असला भिकार चित्रपट काढून आम्हा रसिकांचा एक प्रकारे अपमानच केला आहे अशी टीका रसिकांनी केली होती. त्यामुळे हा चित्रपट लोकं कधीच विसरले. पण आजतागायत रसिकांच्या लक्षात राहिली ती या चित्रपटातील नितांतसुंदर गाणी. 

गीतकार दीनानाथ (D.N.) मधोक यांनी लिहिलेली आणि संगीतकार विनोद यांनी स्वरबद्ध केलेल्या अप्रतिम गीतांनी आजवर रसिकांच्या मनावर राज्य केले आहे. संगीतकार विनोद यांच्यावर मी यापूर्वी सविस्तर लिहीले आहे ते इथे वाचा - अनमोल रतन - 11 : Gifted Musician - "Lara Lappa" Vinod.

"अनमोल रतन" मध्ये एकूण ११ गाणी आहेत. त्यापैकी ७ गाणी (५ सोलो व २ द्वंद्वगीते) लताने गायली आहेत. ३ गाणी (१ सोलो व २ द्वंद्वगीते) तलतने, १ सोलो गाणे आशा भोसले यांनी तर २ सोलो गाणी निर्मलादेवी (अभिनेता गोविंदाच्या आई) यांनी गायली आहेत. लताची सातही गाणी एक-से-एक आहेत. त्यातही "तारें वही है, चाँद वही है, हाये मगर वो रात नहीं" हे सोलो व तलत बरोबर गायलेले "शिकवा तेरा मैं गाउँ" ही दोन्ही गाणी लाजवाब आहेत. जरूर ऐका.

आज सादर करत असलेले गीत हे याच चित्रपटातील तलत महमूद यांनी गायलेले सोलो गीत आहे. चित्रपटाचा Video उपलब्ध नाही त्यामुळे हे गाणे Audio स्वरूपात ऐकावे लागेल. 

विनोद यांनी हे गाणे भैरवी रागात बांधलेले आहे. "आरंभ-स्वर" च्या मागील भागातील नौशाद यांचे "टूटे ना दिल टूटे ना" हे गाणेही भैरवीतच बांधलेले होते. पण दोन्ही चालीत बराच फरक आहे. गाणे सुरु होते तलतच्या तब्बल १८ सेकंद घेतलेल्या सुंदर आलापाने. आणि मग येते एका प्रियकराचे मनोगत. आपल्या शांत, हळुवार स्वरांनी तलतने या गाण्याचे सौन्दर्य वाढवले आहे.

जब किसी के, रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के, लहराने लगी

हसरतें उठ उठ के

अरमानों से टकराने लगी 

(रुख़ =  चेहरा किंवा गाल, हसरतें = इच्छा, अरमान = स्वप्न)

पहिला अंतरा हा या गीताचा परमोच्च बिंदू आहे असे मला वाटते. नायक-नायिकेची दृष्टादृष्ट तर झाली पण ठरवून का नकळत हे नायकाला कळत नाहीये. दृष्टादृष्ट झाल्यावर मात्र काय होते याचे सुंदर वर्णन पुढील दोन ओळींमध्ये आले आहे. दोन वेगळी क्रियापदे वापरून दोन्ही ओळींचे अर्थ गीतकार मधोक यांनी आपल्या प्रतिभेने पूर्णपणे वेगळे केले आहेत. समजतात का बघा नाहीतर प्रतिक्रियेमध्ये लिहा, मी उत्तर देईन :-)

मिल गई, आँखों से आँखें

भूल से SS, या जान कर

वो भी शरमाने लगे हाए,

वो भी शरमाने लगे,

और वो भी, शरमाने लगी

जब किसी के रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के लहराने लगी

तलतने "भूल से" नंतर घेतलेली सुंदर हरकत ऐका. "शरमाने लगे" नंतरच्या छोट्याशा पॉजने पुढच्या "और वो भी" ची लज्जत वाढवली आहे. तोंडातून "वाह वाह" असे सहज येते.

पहिला अंतरा हा वरच्या पट्टीत असल्याने तलतच्या आवाजात ताण जाणवतो पण येणारा दुसरा अंतरा हा खालच्या स्वरांमध्ये असल्याने ते तलतचे बलस्थान आहे, त्यामुळे त्याचा आवाज या कडव्यात खुलल्याचे जाणवते.

दर्द जो पैदा हुआ है

दिल में दिल कैसे कहे

धड़कनें दिल की कहानी

दिल को समझाने लगी

जब किसी के रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के लहराने लगी

परत एकदा मधोक यांनी शब्दातून कमाल केली आहे! "दिल में" नंतरचा पॉज हा "दर्द कहाँ पैदा हुआ है?" या प्रश्नाचे उत्तर देतो. लगेच पुढचा प्रश्न "दिल कैसे कहे?". आणि पुढच्या दोन ओळींत त्याचेही उत्तर गीतकार देऊन टाकतात - "धड़कने दिल की कहानी दिल को समझाने लगी". किती सुंदर कल्पना आहे ही!

अप्रतिम शब्दरचना, त्याला साजेसं संगीत आणि तलतच्या मखमली आवाजातलं हे गाणं आपल्याला निखळ आनंद देऊन जातं. चला, ऐकू या हे गीत.

There was a time...

When, to make the heroine happy, the hero would simply sing a beautiful song, looking at her with love, without any gestures or outrageous dance moves — and the poor girl would still be delighted.

And then there is today’s time...

When a song between the hero and heroine cannot exist without weird body movements, vulgar dances, a crowd of background dancers, and blaring, deafening music.

I am talking about the 1950s–60s, when soft, gentle melodies were presented in films. And people cherished such songs deeply! The song I am presenting today is one such romantic gem.

In 1950, director M. Sadiq released the film Anmol Ratan, which was considered a very poor film. Audiences found nothing “precious” (Anmol) in it. Critics even said that director Sadiq and writer Dinanath (D.N.) Madhok had insulted music lovers by making such a bad movie. As a result, people quickly forgot the film. But what stayed alive in memory were its extraordinarily beautiful songs.

The lyrics were written by D.N. Madhok, and the music was composed by Vinod. These timeless songs have ruled the hearts of listeners ever since. I have previously written in detail about composer Vinod — you can read it here: Anmol Ratan – 11: Gifted Musician –“Lara Lappa” Vinod.

The film Anmol Ratan had 11 songs in total. Out of these:

• 7 were sung by Lata Mangeshkar (5 solos + 2 duets),
• 3 by Talat Mahmood (1 solo + 2 duets),
• 1 solo by Asha Bhosle, and
• 2 solos by Nirmala Devi (actor Govinda’s mother).

All of Lata’s seven songs were excellent, especially the solo “Tare Wohi Hai, Chand Wohi Hai, Haye MagarWoh Raat Nahin” and the duet with Talat “Shikwa Tera Main Gaoon” — both are outstanding and must-listens.

The song I present today is Talat Mahmood’s solo from this same film. Since the video is not available, you can only listen to the audio.

Vinod composed this song in Raag Bhairavi. (In fact, in the previous edition of Aarambh-Swar, Naushad’s “Toote Na Dil Toote Na” was also based on Bhairavi — though the two tunes are very different.) The song begins with a beautiful 18-second alaap by Talat. Then follows the musings of a lover. With his soft, delicate voice, Talat enhanced the beauty of the composition.

जब किसी के, रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के, लहराने लगी

हसरतें उठ उठ के

अरमानों से टकराने लगी 

(रुख़ =  Face/Cheek, हसरतें = Wishes, अरमान = Dream)

I feel the first verse is the high point of this song. The hero and heroine exchange glances — but the hero does not know whether it happened intentionally or by accident. Yet once it happens, the following lines describe the magic that follows, with two different verbs giving two subtly different shades of meaning.

मिल गई, आँखों से आँखें

भूल से SS, या जान कर

वो भी शरमाने लगे हाए,

वो भी शरमाने लगे,

और वो भी, शरमाने लगी

जब किसी के रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के लहराने लगी

Notice Talat’s beautiful flourish after the words “Bhool Se”. The small pause after “Sharmane Lage” enhances the charm of “Aur Woh Bhi”. You cannot help but exclaim Wah Wah!

Because the first verse lies in a higher pitch, there is some strain in Talat’s voice. But the second verse is in a lower register — Talat’s strength — and his voice blooms here.

दर्द जो पैदा हुआ है

दिल में दिल कैसे कहे

धड़कनें दिल की कहानी

दिल को समझाने लगी

जब किसी के रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के लहराने लगी

Once again, Madhok’s words work wonders. The pause after “Dil Mein” gives the answer to “Where is the pain born?” And then comes the next question: “Dil Kaise Kahe?” (How can the heart say it?). The following two lines resolve it beautifully — “The heartbeat itself begins to explain the heart’s story to the heart.” What a marvellous idea!

This song — with exquisite lyrics, fitting composition, and Talat’s velvety voice — leaves us with pure joy. Come, let us listen to it.