आरंभ-स्वर ८: जब किसीके रुख़ पे ज़ुल्फ़ें (Romantic Ghazal by Talat Mahmood)

Namaskar. Thanks for being here. English version follows Marathi version below.

एक वो ज़माना था ...

जेंव्हा नायिकेला खुश करण्याकरता नायकाने एखादे छानसे गाणे तिच्याकडे प्रेमाने बघत, शांतपणे कुठलेही हातवारे किंवा बीभत्स नाच न करता म्हटले तरी ती बिचारी खुश व्हायची.

और एक ये ज़माना है ...

जेंव्हा विचित्र अंगविक्षेप, बीभत्स नाच, आजूबाजूला नाच्यांची गर्दी, आणि कंठकल्लोळ करणारे संगीत याशिवाय नायक-नायिकेचं गाणंच होत नाही 

मी गोष्ट करतोय १९५०-६० च्या दशकाची जेंव्हा मुलायम, हळुवार संगीतही ऐकवलं जायचं चित्रपटातून. आणि लोकं सुद्धा अशी गाणी डोक्यावर घ्यायची! आज सादर करत असलेले गीतही असेच एक रोमँटिक गाणे आहे.

१९५० साली आलेला M. Sadiq यांनी दिग्दर्शित केलेला "अनमोल रतन" हा चित्रपट अत्यंत टुकार चित्रपटात गणला गेला. त्यात काहीच "अनमोल" वाटले नाही लोकांना. दिग्दर्शक Sadiq आणि लेखक दीनानाथ (D.N.) मधोक यांनी असला भिकार चित्रपट काढून आम्हा रसिकांचा एक प्रकारे अपमानच केला आहे अशी टीका रसिकांनी केली होती. त्यामुळे हा चित्रपट लोकं कधीच विसरले. पण आजतागायत रसिकांच्या लक्षात राहिली ती या चित्रपटातील नितांतसुंदर गाणी. 

गीतकार दीनानाथ (D.N.) मधोक यांनी लिहिलेली आणि संगीतकार विनोद यांनी स्वरबद्ध केलेल्या अप्रतिम गीतांनी आजवर रसिकांच्या मनावर राज्य केले आहे. संगीतकार विनोद यांच्यावर मी यापूर्वी सविस्तर लिहीले आहे ते इथे वाचा - अनमोल रतन - 11 : Gifted Musician - "Lara Lappa" Vinod.

"अनमोल रतन" मध्ये एकूण ११ गाणी आहेत. त्यापैकी ७ गाणी (५ सोलो व २ द्वंद्वगीते) लताने गायली आहेत. ३ गाणी (१ सोलो व २ द्वंद्वगीते) तलतने, १ सोलो गाणे आशा भोसले यांनी तर २ सोलो गाणी निर्मलादेवी (अभिनेता गोविंदाच्या आई) यांनी गायली आहेत. लताची सातही गाणी एक-से-एक आहेत. त्यातही "तारें वही है, चाँद वही है, हाये मगर वो रात नहीं" हे सोलो व तलत बरोबर गायलेले "शिकवा तेरा मैं गाउँ" ही दोन्ही गाणी लाजवाब आहेत. जरूर ऐका.

आज सादर करत असलेले गीत हे याच चित्रपटातील तलत महमूद यांनी गायलेले सोलो गीत आहे. चित्रपटाचा Video उपलब्ध नाही त्यामुळे हे गाणे Audio स्वरूपात ऐकावे लागेल. 

विनोद यांनी हे गाणे भैरवी रागात बांधलेले आहे. "आरंभ-स्वर" च्या मागील भागातील नौशाद यांचे "टूटे ना दिल टूटे ना" हे गाणेही भैरवीतच बांधलेले होते. पण दोन्ही चालीत बराच फरक आहे. गाणे सुरु होते तलतच्या तब्बल १८ सेकंद घेतलेल्या सुंदर आलापाने. आणि मग येते एका प्रियकराचे मनोगत. आपल्या शांत, हळुवार स्वरांनी तलतने या गाण्याचे सौन्दर्य वाढवले आहे.

जब किसी के, रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के, लहराने लगी

हसरतें उठ उठ के

अरमानों से टकराने लगी 

(रुख़ =  चेहरा किंवा गाल, हसरतें = इच्छा, अरमान = स्वप्न)

पहिला अंतरा हा या गीताचा परमोच्च बिंदू आहे असे मला वाटते. नायक-नायिकेची दृष्टादृष्ट तर झाली पण ठरवून का नकळत हे नायकाला कळत नाहीये. दृष्टादृष्ट झाल्यावर मात्र काय होते याचे सुंदर वर्णन पुढील दोन ओळींमध्ये आले आहे. दोन वेगळी क्रियापदे वापरून दोन्ही ओळींचे अर्थ गीतकार मधोक यांनी आपल्या प्रतिभेने पूर्णपणे वेगळे केले आहेत. समजतात का बघा नाहीतर प्रतिक्रियेमध्ये लिहा, मी उत्तर देईन :-)

मिल गई, आँखों से आँखें

भूल से SS, या जान कर

वो भी शरमाने लगे हाए,

वो भी शरमाने लगे,

और वो भी, शरमाने लगी

जब किसी के रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के लहराने लगी

तलतने "भूल से" नंतर घेतलेली सुंदर हरकत ऐका. "शरमाने लगे" नंतरच्या छोट्याशा पॉजने पुढच्या "और वो भी" ची लज्जत वाढवली आहे. तोंडातून "वाह वाह" असे सहज येते.

पहिला अंतरा हा वरच्या पट्टीत असल्याने तलतच्या आवाजात ताण जाणवतो पण येणारा दुसरा अंतरा हा खालच्या स्वरांमध्ये असल्याने ते तलतचे बलस्थान आहे, त्यामुळे त्याचा आवाज या कडव्यात खुलल्याचे जाणवते.

दर्द जो पैदा हुआ है

दिल में दिल कैसे कहे

धड़कनें दिल की कहानी

दिल को समझाने लगी

जब किसी के रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के लहराने लगी

परत एकदा मधोक यांनी शब्दातून कमाल केली आहे! "दिल में" नंतरचा पॉज हा "दर्द कहाँ पैदा हुआ है?" या प्रश्नाचे उत्तर देतो. लगेच पुढचा प्रश्न "दिल कैसे कहे?". आणि पुढच्या दोन ओळींत त्याचेही उत्तर गीतकार देऊन टाकतात - "धड़कने दिल की कहानी दिल को समझाने लगी". किती सुंदर कल्पना आहे ही!

अप्रतिम शब्दरचना, त्याला साजेसं संगीत आणि तलतच्या मखमली आवाजातलं हे गाणं आपल्याला निखळ आनंद देऊन जातं. चला, ऐकू या हे गीत.

There was a time...

When, to make the heroine happy, the hero would simply sing a beautiful song, looking at her with love, without any gestures or outrageous dance moves — and the poor girl would still be delighted.

And then there is today’s time...

When a song between the hero and heroine cannot exist without weird body movements, vulgar dances, a crowd of background dancers, and blaring, deafening music.

I am talking about the 1950s–60s, when soft, gentle melodies were presented in films. And people cherished such songs deeply! The song I am presenting today is one such romantic gem.

In 1950, director M. Sadiq released the film Anmol Ratan, which was considered a very poor film. Audiences found nothing “precious” (Anmol) in it. Critics even said that director Sadiq and writer Dinanath (D.N.) Madhok had insulted music lovers by making such a bad movie. As a result, people quickly forgot the film. But what stayed alive in memory were its extraordinarily beautiful songs.

The lyrics were written by D.N. Madhok, and the music was composed by Vinod. These timeless songs have ruled the hearts of listeners ever since. I have previously written in detail about composer Vinod — you can read it here: Anmol Ratan – 11: Gifted Musician –“Lara Lappa” Vinod.

The film Anmol Ratan had 11 songs in total. Out of these:

• 7 were sung by Lata Mangeshkar (5 solos + 2 duets),
• 3 by Talat Mahmood (1 solo + 2 duets),
• 1 solo by Asha Bhosle, and
• 2 solos by Nirmala Devi (actor Govinda’s mother).

All of Lata’s seven songs were excellent, especially the solo “Tare Wohi Hai, Chand Wohi Hai, Haye MagarWoh Raat Nahin” and the duet with Talat “Shikwa Tera Main Gaoon” — both are outstanding and must-listens.

The song I present today is Talat Mahmood’s solo from this same film. Since the video is not available, you can only listen to the audio.

Vinod composed this song in Raag Bhairavi. (In fact, in the previous edition of Aarambh-Swar, Naushad’s “Toote Na Dil Toote Na” was also based on Bhairavi — though the two tunes are very different.) The song begins with a beautiful 18-second alaap by Talat. Then follows the musings of a lover. With his soft, delicate voice, Talat enhanced the beauty of the composition.

जब किसी के, रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के, लहराने लगी

हसरतें उठ उठ के

अरमानों से टकराने लगी 

(रुख़ =  Face/Cheek, हसरतें = Wishes, अरमान = Dream)

I feel the first verse is the high point of this song. The hero and heroine exchange glances — but the hero does not know whether it happened intentionally or by accident. Yet once it happens, the following lines describe the magic that follows, with two different verbs giving two subtly different shades of meaning.

मिल गई, आँखों से आँखें

भूल से SS, या जान कर

वो भी शरमाने लगे हाए,

वो भी शरमाने लगे,

और वो भी, शरमाने लगी

जब किसी के रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के लहराने लगी

Notice Talat’s beautiful flourish after the words “Bhool Se”. The small pause after “Sharmane Lage” enhances the charm of “Aur Woh Bhi”. You cannot help but exclaim Wah Wah!

Because the first verse lies in a higher pitch, there is some strain in Talat’s voice. But the second verse is in a lower register — Talat’s strength — and his voice blooms here.

दर्द जो पैदा हुआ है

दिल में दिल कैसे कहे

धड़कनें दिल की कहानी

दिल को समझाने लगी

जब किसी के रुख़ पे ज़ुल्फें

आ के लहराने लगी

Once again, Madhok’s words work wonders. The pause after “Dil Mein” gives the answer to “Where is the pain born?” And then comes the next question: “Dil Kaise Kahe?” (How can the heart say it?). The following two lines resolve it beautifully — “The heartbeat itself begins to explain the heart’s story to the heart.” What a marvellous idea!

This song — with exquisite lyrics, fitting composition, and Talat’s velvety voice — leaves us with pure joy. Come, let us listen to it.

 

आरंभ-स्वर ७ : टूटे ना दिल टूटे ना (Dilip Kumar-Nargis-Raj Kapoor in one frame)

Namaskar. Thanks for being here. English version follows Marathi version below.

टूटे ना दिल टूटे ना - अंदाज़ (१९४९) - गीतकार मज़रूह सुलतानपुरी - संगीतकार नौशाद - गायक मुकेश चंद माथुर 

साल होतं १९४९. या वर्षी तब्बल ११८ हिंदी चित्रपट प्रदर्शित झाले होते! (संदर्भ विकिपीडिया) एक-से-एक असे चित्रपट. काही नावेच बघा ना - बरसात, महल, दिल्लगी, शबनम, बडी बहेन, पतंगा, दुलारी, लाहोर, बाज़ार, लाडली इ. यातील अनेक चित्रपट प्रचंड गाजले, कित्येक चित्रपटांची गाणी अजरामर झाली. कित्येक तारे-तारका यांचे नशीब फळफळले. 

अशा जबरदस्त सिनेमांच्या भाऊगर्दीत मेहबूब खान या तगड्या दिग्दर्शकाने "अंदाज़" नावाचा चित्रपट प्रदर्शित केला. प्रमुख भूमिकेत होते - दिलीप कुमार, नर्गिस आणि राजकपूर. तिघेही त्याकाळचे सुपरस्टार. पण तिघांनी एकत्र काम केलेला हा एकमेव चित्रपट! गीतकार मज़रूह सुलतानपुरी तर संगीतकार नौशाद. हा चित्रपट हिट न होता तरच नवल. चित्रपटात एकूण १० गाण्यांची जबरदस्त मेजवानी. त्यापैकी लता मंगेशकर आणि मुकेश यांची प्रत्येकी ४ सोलो गाणी. आणि लताची २ द्वंद्वगीते - एक मोहम्मद रफी तर दुसरे शमशाद बेगम यांचेबरोबर. 

नौशाद यांनी मुकेशचा आवाज फक्त ३ चित्रपटांतील १० गाण्यांसाठी वापरला - "मेला" (१९४८) (गाये जा गीत मीलन के), "अनोखी अदा" (१९४८) (५ गाणी) आणि "अंदाज़" मध्ये ४ सोलो गाणी. राजकपूर-मुकेश आणि दिलीपकुमार-मोहम्मद रफी या जोड्या ठरून गेलेल्या काळात नौशाद यांनी "अंदाज़" मध्ये दिलीपकुमार साठी मुकेशचा तर राजकपूर साठी रफीचा आवाज वापरण्याचे धाडस केले आणि यशस्वी करून दाखवले!

नैना (नर्गिस) श्रीमंत वडिलांची एकुलती एक मुलगी, लाडाकोडात वाढलेली, घोडेस्वारीचा शौक असलेली. एका अपघातात तिला दिलीप (दिलीप कुमार) वाचवतो. पुढे त्यांची मैत्री होते. कालांतराने दिलीपचे नैनावर प्रेम बसते, पण नैनाला हे माहिती नसते कारण ती मात्र राजनच्या (राज कपूर) आकंठ प्रेमात असते. मधल्या काळात नैनाच्या वडिलांचे निधन होते त्यामुळे ती दुःखात बुडून जाते. राजन परदेशातून परत आल्यावर तिला धीर देतो. त्या दोघांचे आपापसातील वागणे पाहून दिलीपला त्यांच्यातील प्रेमाचा अंदाज येतो, त्याला धक्का बसतो. 

गाण्याआधीची तिघांची मनःस्थिती लक्षात घ्यावी लागेल - राजन नुकताच परदेशातून आला आहे, नैनाला भेटून खूप आनंद झालाय त्याला. नैनाने त्याला दिलीप या तिच्या मित्राबद्दल बरेच सांगितले आहे पण तरीही दिलीपला पाहून/भेटून राजन दिलीप-नैना यांच्या नात्याविषयी थोडासा साशंक आहे. नैनाचा आनंद राजनला भेटून गगनात मावत नाहीये. तिला दिलीपच्या तिच्याविषयीच्या भावना माहिती नाहीयेत. आणि दिलीप मात्र राजनच्या येण्याने असुरक्षित झाला आहे, त्याला वाटतंय की राजन नैनाला त्याच्यापासून दूर करणार, नैनाने तिचे प्रेम राजनवर आहे हे न सांगून दिलीपला दुखावले आहे. याच नाजूक क्षणी राजन आणि नैना दिलीपला पियानोवर एक गाणे गायची विनंती करतात. मग सुरु होते मुकेशचे अतीव सुंदर असे गीत. 

राजनने दिलीपला एखादे प्रेमाचे गीत गा अशी विनंती केलेली असते; पण तो तर "टूटे ना दिल टूटे ना टूटे ना" गातो त्यामुळे राजन थोडासा अवाक होऊन त्याच्याकडे पाहतो. दिलीपही कसनुसं हसत कधी नैनाकडे तर कधी राजनकडे पाहतो, त्यावेळच्या ओळी ऐकल्या तर लक्षात येईल. नैनाकडे पाहताना "मला का फसवलंस?" असे भाव दिलीपच्या चेहऱ्यावर दिसतात तर राजनकडे पाहताना "तू लुटेरा आहेस" या भावनेने रोखलेली ती नजर एखाद्याचे काळीज चिरत जाईल! दिलीपकुमारचा अभिनय लाजवाब आहे; एरवी तो खूप नौटंकी करतो असे माझे प्रांजळ मत आहे पण या संपूर्ण चित्रपटात त्याचा अभिनय अत्यंत नैसर्गिक आहे. नर्गिस व राजकपूरनेही आपल्या मुद्राभिनयाने तोडीस तोड साथ केली आहे. तिघांच्याही चेहऱ्यावरचे हावभाव बघण्यासारखे आहेत. तिघांच्याही व्यक्तिरेखा इतक्या ताकदवान आहेत की चित्रपट बघताना आपण खिळून राहतो. कोणाचा अभिनय श्रेष्ठ हे ठरवणे अतिशय अवघड आहे. या सर्वांना नैसर्गिक अभिनय करायला लावण्याचे कसब मात्र दिग्दर्शक मेहबूब खानचे. 

गाण्याबद्दल बोलायचे तर नौशादने हे गीत भैरवी रागात बांधले आहे. हे गाणे म्हणजे चित्रपटात पुढे येणाऱ्या प्रसंगांची एक झलकच आहे. मजरुह यांचे शब्द म्हणजे सोने आहे, आणि मुकेशने आपल्या धीरगंभीर आवाजाने त्या व्यक्तिरेखेचे सगळे दुःख गाण्यात ओतले आहे. दिलीपकुमार स्वतः गायक असल्याने त्याने सर्व छोट्या छोट्या हरकती-मुरकती व्यवस्थित घेतल्या आहेत त्यामुळे बहुदा Editor चे काम थोडे कमी झाले असावे. गाण्यामध्ये प्रामुख्याने पियानो, व्हायोलिन, डफ आणि मध्ये बहुदा मेंडोलिनचे तुकडे यातून अप्रतिम चाल निर्माण केली आहे नौशादने. सर्व गाणी अफलातून आहेत. या चित्रपटातील मुकेशची सर्व गाणी ही बहुदा त्याच्या कारकिर्दीतील सर्वोत्तम १०-२० गाण्यांमध्ये गणना करता येईल इतकी जबरदस्त गायली आहेत. उदा. "झूम झूम के नाचों आज", "तू कहे अगर जीवनभर" आणि "हम आज कहीं दिल खो बैठे".

चला तर ऐकू या हे अप्रतिम गीत. आपली प्रतिक्रिया नक्की कळवा. आवडले तर पुढे पाठवा. धन्यवाद.

Toote Naa Dil Toote Naa – Andaz (1949) – Lyricist Majrooh Sultanpuri – Music Composer Naushad – Singer Mukesh Chand Mathur

The year was 1949. That year, a staggering 118 Hindi films were released! (Source: Wikipedia) Many of them were iconic. Titles like Barsaat, Mahal, Dillagi, Shabnam, Badi Bahen, Patanga, Dulari, Lahore, Bazaar and Ladli, etc. made their mark. Several songs from these films have become timeless classics. The fortunes of many stars soared with these movies.

Amidst this wave of stellar cinema, Mehboob Khan, a powerful director, released “Andaz”, a film that stood out not just for its story, but for its historic casting: Dilip Kumar, Nargis, and Raj Kapoor – the only film they ever did together. The lyricist was Majrooh Sultanpuri, and the music was composed by Naushad. The film boasted a feast of 10 incredible songs. Out of these, Lata Mangeshkar and Mukesh sang 4 solo songs each. Lata also sang 2 duets – one with Mohammed Rafi and another with Shamshad Begum.

Naushad used Mukesh’s voice for only 10 songs across 3 films: Mela (1948) ("Gaaye Ja Geet Milan Ke"), Anokhi Ada (1948) (5 songs), and 4 solos in Andaz (1949). At a time when the pairings Raj Kapoor–Mukesh and Dilip Kumar–Mohammed Rafi was well-established, Naushad took the bold step of using Mukesh's voice for Dilip Kumar and Rafi’s voice for Raj Kapoor in Andaz, and it did wonders.

Naina (Nargis) is the only daughter of a wealthy father – pampered, raised with love, fond of horse riding. In an accident, she’s saved by Dilip (Dilip Kumar). They become friends, and over time, Dilip falls in love with Naina. But Naina is unaware of his feelings, as she is deeply in love with Rajan (Raj Kapoor). During this time, Naina’s father passes away, leaving her devastated. When Rajan returns from abroad, he comforts her. Observing their behaviour, Dilip realizes they are in love, which leaves Dilip heart-broken.

Before we watch the song, understanding the emotional state of all three characters is important: Rajan has just returned from abroad and is thrilled to meet Naina. She’s already told him a lot about her friend Dilip. Still, upon meeting him, Rajan feels a slight doubt about Dilip and Naina’s relationship. Naina is overjoyed to see Rajan and unaware of Dilip’s feelings. Dilip, however, feels insecure with Rajan’s return – he fears Rajan will take Naina away from him, and that Naina has hurt him by not revealing her love for Rajan. At this delicate moment, Rajan and Naina request Dilip to sing a song at the piano. And thus begins a heartbreakingly beautiful song sung by Mukesh. His song becomes a subtle confession of pain, layered with complex glances and emotions.

Rajan had asked Dilip to sing a romantic song. Instead, he sings “Toote Na Dil, Toote Na...” (Let the heart not break...), leaving Rajan slightly stunned and staring at him. Dilip forces a smile, glancing between Naina and Rajan – if you pay attention to the lyrics and expressions at this point, you'll notice the subtle emotions. When Dilip looks at Naina, his face seems to ask, “Why did you deceive me?” And when he looks at Rajan, his gaze carries a silent accusation: “You’re a thief”. That piercing stare could cut right through one’s heart. Dilip Kumar’s acting is exceptional here. Normally, I find him a bit theatrical; but in this film, his performance is completely natural. Nargis and Raj Kapoor match him with equally powerful expressions. Their facial acting is worth watching. All three characters are so strong that you stay glued to the screen. It’s almost impossible to decide whose performance is superior. The credit for drawing out such natural acting from them goes to director Mehboob Khan.

Speaking of the song – Naushad composed it in Raag Bhairavi. This song foreshadows upcoming events in the film. Majrooh’s lyrics are pure gold, and Mukesh pours his soul, portraying Dilip’s sorrow, into the song with his deep, resonant voice. Since Dilip Kumar was a singer himself, he executed all the subtle nuances beautifully – which probably made the editor’s job easier. The instrumentation includes Piano, Violin, Dholak, and what sounds like Mandolin pieces – Naushad created a truly sublime composition. All the songs in the film are phenomenal. In fact, Mukesh’s songs from this film can easily be counted among the top 10–20 songs of his career. Examples include: "Jhoom Jhoom Ke Nacho Aaj," "Tu Kahe Agar Jeevan Bhar," and "Hum Aaj Kahin Dil Kho Baithe."

So, let’s listen to this magnificent song.
Do share your thoughts afterward.
If you liked it, pass it along.
Thank you.

आरंभ-स्वर ६ : बहारें फिर भी आएँगी (Lata singing for Shyam Sunder)

Namaskar. English version follows Marathi version below.

बहारें फिर भी आएँगी - लाहौर (१९४९) - गीतकार राजेंद्र कृष्ण - संगीतकार श्यामसुंदर - गायिका लता मंगेशकर

"लाहौर" नावाचा चित्रपट १९४९ साली स्वतंत्र भारतात प्रदर्शित होतो. संपूर्ण कथेत चित्रपटातील मुख्य दोन कुटुंबे ही लाहोरमध्ये राहत असतात आणि अखंड भारताचे दोन तुकडे झाल्यावर तेथील भयानक परिस्थितीमुळे त्यांना लाहोर सोडून भारतात यावे लागते यापलीकडे लाहोरबद्दल काहीही नाही. जसं चित्रपटाचं तसंच कथेचंही आहे, सुरुवातीला दोन कुटुंबांतील काही व्यक्तींभोवती फिरत असलेली कथा पुढे विस्कळीत होत जाते व आपला इतका गोंधळ उडतो की काय चाललंय हेच समजेनासे होते. असो. तरीही हा चित्रपट लक्षात राहतो तो त्यातील गाण्यांमुळे.

Shyam Sundar

"लाहौर" मध्ये तब्बल १० गाणी आहेत. त्यातील करण दिवाण (२), मन्ना डे, G. M. दुर्राणी (प्रत्येकी १), करण दिवाण-लता मंगेशकर यांची २ द्वंद्वगीते आणि लताची ४ सोलो गाणी अशी भरपूर मेजवानी आहे. श्यामसुंदरने यात आपले सर्वस्व पणाला लावले आहे. त्याच्या सर्वोत्तम चित्रपटांमधे १९४९ सालातील "बाज़ार" आणि "लाहौर" चा समावेश करावा लागेल. श्यामसुंदरबद्दल मी विस्ताराने लिहिलंय, ते जरूर वाचा - "Shyam Sundar - An extraordinary composer".

चमन (करण दिवाण) आणि लिलो (नर्गिस) हे लाहौरमध्ये लहानपणापासूनचे शेजारी, मित्र आणि पुढे एकाच कॉलेजात जाणारे. त्यामुळे अर्थातच एकमेकांच्या प्रेमात! पुढे चमनला मुंबईमध्ये शिकण्यासाठी शिष्यवृत्ती मिळते. ही बातमी कळताच लिलो कोसळून जाते. आणि त्या अवस्थेतच हे अप्रतिम विरहगीत सुरु होते.

नज़र से दूर जानेवाले, दिल से दूर ना करना

मेरी आँखों को रोने पर, कहीं मजबूर ना करना 

बहारें फिर भी आएँगी, मगर हम तुम जुदा होंगे

घटाएँ फिर भी छाएँगी, मगर हम तुम जुदा होंगे  ||

लताच्या काळीज पिळवटून टाकणाऱ्या आवाजाने गाणं सुरु होतं. पहिल्या ओळीच्या मागून अगदी मंद असे व्हायोलिन वाजते, आवाजही दुरून येतो कारण कॅमेरा चमनवर असतो. दुसऱ्या ओळीत कॅमेरा जसा लिलोवर येतो तसे पार्श्वसंगीत वाढते हे दिग्दर्शक आणि संगीतकाराचे कसब! "बहारें" शब्दावरची लताने घेतलेली छोटीशी हरकत अप्रतिम आहे. "मगर हम तुम जुदा होंगे " या ओळीत सामावलेले दुःख नर्गिसने तिच्या अभिनयातून, श्यामसुंदरने त्यांच्या चालीतून आणि लताने तिच्या गळ्यातून असं काही उतरवलंय की आपल्याही डोळ्यात नकळत पाणी येते.

जहाँ छुप छुप के हम मिलते थे साजन, वो गली हमको

इशारों से बुलाएगी, मगर हम तुम जुदा होंगे

बहारें फिर भी आएँगी, मगर हम तुम जुदा होंगे  || १  || 

या कडव्यात "जहाँ छुप छुप के हम मिलते" नंतर ओळ पूर्ण न करता संगीत वाजते, ते का असा विचार केला तर मला असे वाटते की जेंव्हा आपण अतीव दुःखात असतो तेंव्हा कधीकधी पूर्ण वाक्य बोलू शकत नाही. कदाचित हाच विचार संगीतकाराने केला असावा कारण यानंतर येणारे संगीत हे लिलोच्या मनातील स्पंदने दर्शवतात. "गली" या शब्दावरची हरकत ऐकावी अशी.

सन्देसा प्यार का लायेगी, सावन की जवाँ राते

पवन झूलेगी गायेगी, मगर हम तुम जुदा होंगे

बहारें फिर भी आएँगी, मगर हम तुम जुदा होंगे  || २  ||

पहिल्या आणि दुसऱ्या अंतऱ्यात संगीत नाहीये. या अंतऱ्याची चालही वेगळी आहे. "सावन" शब्दावरची हरकत लाजवाब! 

३ कडव्यांचे हे गाणे हे लताच्या अप्रतिम गाण्यांपैकी एक आहे. तिने या चित्रपटातील २ गाणी - "बहारें फिर भी आयेगी" आणि "सुन लो सजन मेरी बात" - तिच्या आवडत्या गाण्यांच्या संग्रहात घेतली आहेत! या गाण्याचा राग ओळखता येत नाही; मतमतांतरे आहेत. व्हायोलिन आणि मटक्याचा ठेका या दोन प्रमुख वाद्यांवर संपूर्ण गाण्याची रचना श्यामसुंदरने केली आहे यावरून त्याची प्रतिभा लक्षात येते.

तर ऐकू या हे नितांतसुंदर गीत. आशा करतो की तुम्हाला आवडेल. नेहमीप्रमाणे कसे वाटले ते जरूर कळवा. धन्यवाद.

Baharein Phir Bhi Aayengi – Lahore (1949) – Lyricist Rajendra Krishna – Composer Shyam Sunder – Singer Lata Mangeshkar

1949 saw a film with the name “Lahore” being released in the independent India! The plot revolved around 2 families living in Lahore. They had to migrate to India due to the riotous situation arising in Lahore at that time. That’s it really, in a nutshell, what the movie is all about. The overall story of the movie gets so confusing with the increased number of characters as the film moves on. However, thanks to the great music by Shyam Sunder that we remember it’s wonderful, sweet songs more than the film itself.

Shyam Sundar

The film comprises of total 10 songs, out of which Karan Dewan (2), Manna Dey and G. M. Durrani (1 each), Karan Dewan and Lata 2 duets and 4 solo songs by Lata are a treat to the ears. “Lahore” and “Bazar” both released in 1949 are arguably the best films of Shyam Sunder from his brief career spanning just about 15-20 films. I had covered Shyam Sunder’s music composition work earlier in my blog "Shyam Sundar - An extraordinary composer"

Chaman (Karan Dewan) and Lilo (Nargis) are childhood friends as well as neighbours in Lahore. Both study in the same college and later fall in love with each other. Chaman’s family faces economic crisis and thus must rely upon Chaman’s fate. Chaman is awarded scholarship for further studies in Mumbai (then Bombay). This news shocks and saddens Lilo to the core. She starts to sing her emotions out straight from the heart.

We then hear Lata’s impeccably tremulous voice depicting Nargis’ emotions. The first line is accompanied by a low Violin sound playing in the background, the sound is heard from far since the camera focuses on Chaman getting ready to leave for Bombay. When the camera zooms on Nargis, the volume of the song and music become louder, as we realize. This is where the skill of the Director and Music composer come in play.

Lilo’s world that has fallen apart has been perfectly portrayed by Nargis through her act, by Shyam Sunder through his composition and Lata through her emotive singing.

There are few beauty spots of the composition in the way Lata sings the words “Baharein”, “Gali”, “Ishaaron Se”, “Sawan”, etc.

Lata has sung her heart out in this song. She had included 2 songs from this movie viz. “Baharein Phir Bhi Aayengi” and “Sun Lo Sajan Meri Baat” in her favourites list! This song is a mix of many Ragas. Violin and the Beat are carrying the entire composition through the song. This is the genius of Shyam Sunder.

Let’s listen to this wonderful song. Hope you would like it. Please leave a comment. Thanks.