After a gap of almost a year, restarting my series - अनमोल रतन - wherein I present some of the great songs of yesteryears. Hope you would like this one too.
English version follows the Marathi version below.
Song #13: कश्ती का ख़ामोश सफ़र है (Kashti Ka Khamosh Safar Hai)
हे गाणं म्हणजे दोन प्रेमी जीवांमधला एका होडीतून जात असताना झालेला अप्रतिम संवाद आहे. त्याला तिला काही सांगायचे आहे, आणि तिचेही कान त्याचे म्हणणे ऐकून घ्यायला आतुरले आहेत. पण तिची "शर्मिली निगाहें" जोवर परवानगी देत नाहीत आणि त्याची "बेताब उमंगे" त्याला जोवर थोडी फुरसत देत नाहीत तोवर तो बोलू शकत नाही. "शर्मिली निगाहें" आणि "बेताब उमंगे" या शब्दांनी साहिरनी दोघांच्या मनाची अवस्था किती अचूक पकडली आहे! दोघांची तगमग होते आहे, आणि ती तगमग साहिर यांच्या समर्थ लेखणीने आपल्यापर्यंत व्यवस्थित पोचवली आहे. त्याला तितकीच सुंदर चाल हेमंत कुमार यांनी लावली आहे. किशोर कुमार आणि सुधा मल्होत्रा या दोघांनी दोन प्रेमी जीवांची तगमग आपल्या स्वरातून १००% जिवंत केली आहे.
गाणं सुरु होतं व्हायोलिनच्या आर्त सुरांनी आणि मग ऐकू येतात बासरीचे मंद हळवे सूर ज्यांनी गाण्याचा मूड परफेक्ट सेट होतो. साधारण २७व्या सेकंदाला किशोरचा खर्जातला आवाज ऐकू येतो. अतिशय नितळ आवाज, जोडीला बासरी आणि मग सुरु होतो दोघांमधला संवाद - ऐकण्यासारखा आहे. सुधा मल्होत्रा यांनीही सुरेल साथ दिली आहे. शेवटची ओळ किशोरकुमारने खास त्याच्या शैलीत अशी म्हटली आहे की बस्स!
चित्रपटाचा व्हिडिओ कुठेही उपलब्ध नाही, त्याचबरोबर चित्रपटाविषयी कुठेही माहिती मिळत नाही. त्यामुळे रेडिओ सिलोन वरील बिनाका गीतमालाचे सुप्रसिद्ध सादरकर्ते अमीन सायानी यांचे साधारण दीड मिनिटांचे निवेदन असलेला या गाण्याचा व्हिडिओ सादर करत आहे. गाणं कसं वाटलं ते ब्लॉगवर comment मध्ये जरूर लिहा. धन्यवाद.
This purely is a romantic song where the Boy wants to say something to the Girl, the Girl is equally eager to hear him; however, he cannot utter a single word until her "शर्मिली निगाहें" and his "बेताब उमंगे" permit/allow him to share his feelings. How beautifully Sahir, through these 4 words, has so aptly described the feelings of both the young love birds! The fact that both are travelling in a boat has been depicted wonderfully through the music composed by Hemant Kumar. And what a sweet, calm and excellent singing by both Kishore Kumar and Sudha Malhotra!
The mood of the song is set by beautiful pieces of Violin and Flute at the start, and what follows is a divine voice of Kishore Kumar in lower octave (which is rare). Sudha Malhotra too has sung well. This is perhaps the rarest of the songs of this duo. The last line of the song is sung by Kishore Kumar in his typical style. Please do also read the lyrics which are too good.
The video of the movie is not available on the internet; hence I have shared here an audio version with some great commentary by the legendary Amin Sayani famous for his Binaca Geetmala on Radio Ceylone once upon a time.
Hope you would enjoy the song. Please do leave a comment on the blog itself. Thank you.
या वर्षी १५ ऑगस्टला आपल्या देशाला स्वातंत्र्य मिळून ७५ वर्षे पूर्ण झाली. त्यानिमित्त समाज माध्यमातून फिरलेल्या देशभक्तीच्या पोस्ट्स, विविध चॅनेल्सवर दाखवले गेलेले देशभक्तीपर कार्यक्रम, मा. पंतप्रधानांचे लाल किल्ल्यावरून केलेले भाषण, विविध मान्यवरांच्या प्रतिक्रिया/लेख, इ. वाचून आणि पाहून अस्मादिकांना (सोप्या भाषेत - मला) देशभक्तीचे जे काही स्फुरण चढले की काही विचारू नका, बाहू नुसते फुरफुरायला लागले. काहीतरी करण्याची जबरदस्त हुक्की आली. पण काय करावे सुचत नव्हते.
मग आम्ही सूक्ष्मात जाऊन बराच विचार केला, विचाराअंती अस्मादिकांना लहानपणापासून शिकवल्या गेलेल्या महात्मा गांधींच्या सविनय कायदेभंग चळवळीची आठवण झाली. तशी गांधीजींच्या सत्य आणि अहिंसा तत्वांची पण आठवण झाली होती, पण सत्य तर काय आम्ही सोयीनुसार बोलतच असतो, आणि आमच्याकडे पाहून आम्ही किडे-मुंग्यांची पण हिंसा करू शकू असे आमच्या मोठ्यात मोठ्या शत्रूला पण वाटणार नाही, त्यामुळे आम्ही जन्मजातच अहिंसक तेंव्हा आम्हाला गांधीजींच्या अहिंसा तत्वाचे कौतुक ते काय? म्हणून मग आम्ही ठरवले की आजचा पूर्ण दिवस हा गांधीजींनी सांगितलेल्या सविनय कायदेभंगाचे पालन करून देशसेवा करायची.
घरून दुचाकीवर निघालो, म्हात्रे पुलाकडे जायचे होते. खूप गर्दी होती, वाहनांची रांग अभिषेक हॉटेलपर्यंत आली होती. लक्षात आले की रांगेतच खूप वेळ जाणार. शॉर्ट कट मारायचे ठरवले, पण road divider आडवा (की उभा?) आला, पण आम्ही आज ठरवलेच होते कि काहीही झाले तरी कायदेभंग करायचाच, मग काय, गेलो road divider च्या उजव्या बाजूने थेट सिग्नल पर्यंत सुसाट, आणि उजवीकडे म्हात्रे पुलाच्या दिशेने वळलो. चौकात एका पोलीस मामाने अडवायचा प्रयत्न केला पण आम्ही त्याच्याकडे बघून, स्मित हास्य करून, पूर्ण नम्रपणे त्याला चुकवून वळलोच! पुढे एके ठिकाणी उजवीकडे वळायचा सिग्नलच नव्हता, आम्हाला भयंकर राग आला पोलिसांचा. का बरे हे निष्पाप लोकांना उजवीकडे वळू देत नाहीत? आम्ही संधी साधून समोरून येणाऱ्या वाहनांना चुकवून, त्यांच्या मालकांच्या अपशब्दांकडे अतिशय विनम्रतेने दुर्लक्ष करून उजवीकडे वळूनच दाखवले.
थोड्या वेळाने आम्ही सातारा रोडवर पोचलो. तर तिथे ही गर्दी (नेहमीचेच आहे)! आम्ही तर प्रचंड घाईत होतो. मग आता यातून कसा मार्ग काढायचा हा विचार करत असतानाच समोर BRT मार्ग दिसला. झाले! घुसलो बिनधास्त, कोणाची, कशाची फिकीर केली नाही, आज कायदेभंग म्हणजे कायदेभंग! BRT मधून सुसाट मार्गस्थ झालो आणि जिथे जायचे होते तिथे वेळेच्या आधीच पोचलो. असा मोकळ्या रस्त्यातून गाडी चालवण्याचा अनुभव दोन वर्षांपूर्वी लॉकडाऊनच्या काळात घेतला होता, पण रस्त्यावर फुल्ल गर्दी असताना रस्ता मोकळा मिळणे यातील आनंद काही औरच! काहीतरी भन्नाटच फीलिंग येत होते. एरवी सर्व नियम पाळून वैतागलेले आम्ही आज एका अनोख्या अनुभवाचा आनंद घेत होतो.
पण नेमके नको तेच घडले! एका सिग्नलला अस्मादिक लाल सिग्नल तोडून जात असताना पोलीस मामांनी पकडले. (मनातल्या मनात स्वतःला शिव्या घातल्या - पोलीस सिग्नलला उभे असतानाच नियम पाळायचे हे तमाम शिस्तप्रिय पुणेकरांचे तत्वच मुळी आम्ही गुंडाळून ठेवले होते!) मामांनी license, insurance, pollution certificate इ. कागद मागितले, हेल्मेट घातलेले नव्हते हे जाणवून दिले, आणि घसघशीत दंड ठोठावला. ती रक्कम ऐकून पोटात गोळाच आला. एवढे पैसे खिशातच काय पण बँक खात्यात पण नव्हते. मग काय करता? मामांना बाजूला घेतले, मांडवली करा अशी विनंती केली, आणि थोडक्यात मांडवली करून कशीबशी सुटका करून घेतली. गांधीजींच्या कायदेभंगाची थोडीशी किंमत ही चुकवावीच लागते ना! पण एका सर्वसामान्य गरीब निष्पाप पुणेकरासारखा वागल्याचा अभिमानही वाटला.
नंतर गेलो थेट महापालिकेत. एका खात्यात काम होते. गेले ६ महिने माझी फाईल रखडलेली होती. कोणीही नीट उत्तर देत नव्हते. काही अनुभवी मित्रांनी असा सल्ला दिला होता की त्यांच्या चहा-पाण्याचे बघितले की लवकर काम होते. मला त्या महापालिका कर्मचाऱ्यांकडे बघवत नव्हते, केवढा कामाचा लोड दिसत होता त्यांच्या चेहऱ्यावर! काम करून करून बिचारे थकून गेले होते, शिवाय संसाराची, पोरा-बाळांची चिंता स्पष्ट दिसत होती. अधून मधून साहेबाचे बोलावणे, कधी कधी जेवायला सुद्धा फुरसत मिळायची नाही. १० चे ऑफिस असायचे म्हणून नाईलाजाने १०:३० पर्यंत यायलाच लागायचे. जरा चहा पिऊन फ्रेश होतायत तोवर ११ वाजलेपासून जे काम सुरु व्हायचे ते १२ वाजेपर्यंत अगदी मान मोडून काम करायला लागायचे. १२ वाजले की जेवायचे वेध लागायचे, १ ते २ जेवणाची हक्काची सुट्टी, मग २:३० ते ४ पुन्हा तेच ते आणि तेच ते! ४ वाजता थकून भागून एक अर्धा तास चहा-सिगरेट मारून आले की मग शेवटचा तास-दीड तास कसा छान जायचा. तर अशा त्या थोर महापालिकेत भिंतीवरच्या गांधी-आंबेडकर यांच्या फोटोंना नमस्कार करून आम्ही त्या कर्मचाऱ्यांची वाट बघण्यात १ तास घालवला. शेवटी एकदाचा तो आला. फाईल बाबत विचारल्यावर साहेबांकडे असेल म्हणाला. साहेबांना भेटायचे असे सांगितले तर साहेब आठवडाभर सुट्टीवर आहेत असे कळले. मग मात्र मित्रांनी दिलेल्या सल्ल्याप्रमाणे त्या कर्मचाऱ्याला चहा-पाण्याचे विचारले. लाजत लाजत त्याने एक आकडा सांगितलं, नशिबाने तेवढे पैसे होते. ते दिल्यावर लगेचच त्याने फाईलची पूर्ण कुंडली सांगितली, आणि काळजी करू नका, २-४ दिवसात काम फत्ते होईल असे सांगितले, त्यामुळे अस्मादिक जाम खुश झाले. आपल्या कायदेभंगामुळे एखाद्याच्या पोटा-पाण्याची व्यवस्था झाली ही चांगलीच गोष्ट झाली, नाही का?
जिथे संधी मिळेल तिथे कायदेभंगाची चोख अंमलबजावणी करत होतो. मग नो पार्किंग मध्ये गाडी लावणे, लक्ष्मी रोडला पाहिजे असलेल्या दुकानासमोर इंडिकेटर लावून चार चाकी उभी करणे, One Way मधून उलट्या दिशेने गाडी हाकणे, रस्त्यावर ट्रॅफिक जॅम असले तरी मोठमोठ्याने हॉर्न वाजवणे, रस्त्याच्या कडेला असलेल्या अनधिकृत टपऱ्यांवर त्याच्या समोर गाडी लावून मनसोक्त खाणे, आपल्याजवळचा कचरा रस्त्यावर फेकून देणे, रात्री-अपरात्री चित्रविचित्र हॉर्न मोठ्याने वाजवत इतरांची जराही फिकीर न करता गाडी चालवणे, बँकेत/पोस्टात गर्दी असली तरीही रांगेच्या मध्ये घुसून प्रसंगी आरडाओरडा, भांडण करून आपले काम लवकर करून घेणे इ. अशी अनेक कामे कायदेभंगाच्या तत्वामुळे यशस्वी झाल्यामुळे जबरदस्त खुश झालो होतो. मनातल्या मनात गांधीजींना धन्यवाद दिले.
आता पुढील २६ जानेवारीला गांधीजींच्याच "एका गालावर थप्पड बसली तर दुसरा गाल पुढे करावा" याचा प्रयोग करावा असे मनात आहे, पण धाडस होत नाही. त्यापेक्षा चाचा नेहरूंच्यासारखी शांततेची कबुतरे उडवून भडका उडण्याआधीच तो विझवणे सोप्पे नाही का?
शेवटी थोर थोर नेत्यांच्या अशा तत्वांना follow केले तर ती एक मोठी देशसेवाच ठरेल हे आम्हाला मनोमन पटले आहे.
English version of the blog follows the Marathi version below. Please do read and share your feedback. Thanks.
Good News - This blog is also available now in the AUDIO format! Here are both English and Marathi Audio versions. Listen and Enjoy. Please do share your comments. Thanks.
Marathi Audio :
English Audio:
Master Ghulam Haider Photo Courtesy : Cinestaan
Noorjehan
साधारण १९३५-४० च्या दरम्यानचा काळ होता. एक तरुण संगीत दिग्दर्शक हिंदी चित्रपटसृष्टीत आपले पाय रोवू पाहत होता. याच वेळी त्याच्या कानावर एका जेमतेम १० वर्षाच्या छोट्या मुलीचा आवाज पडला. त्याला तो आवाज खूपच आवडला. त्याने त्या मुलीला थेट पंचोली स्टुडिओज मध्ये बोलावले. त्या मुलीने पिलू रागातील "प्यारे रसिया बिहारी, सुनो बिनति हमारी" ही चीज गायली. तरुण संगीतकार अतिशय खुश झाला आणि मुलीला म्हणाला, "बाळा, तू तुझ्या वयापेक्षा खूप चांगलं आणि परिपक्व असं गाणं गातेस!". त्यानंतर १९३९ साली प्रदर्शित झालेल्या "गुल बकावली" चित्रपटात त्या संगीतकाराने त्या छोट्या मुलीकडून २ गाणी गाऊन घेतली. "शाला जवानियाँ माने, आखा ना मोरी पीले" आणि "पिंजरे दे विच कैद जवानी" ही ती २ गाणी जी प्रचंड लोकप्रिय झाली. या दोन गाण्यांनी त्या छोट्या गायिकेची दखल हिंदी चित्रपटसृष्टीतील बड्याबड्या असामींना घ्यावी लागली. १० वर्षांची ती छोटी गायिका होती बेबी नूरजहाँ जी पुढे मलिका-ए-तरन्नुम नूरजहाँ म्हणून जगभरात प्रसिद्ध झाली.
नूरजहाँ या संगीतकाराबद्दल काय म्हणतात ते इथे बघा -
Shamshad Begum
याच तरुण संगीतकाराने त्याच दरम्यान आणखी एका तरुण गायिकेकडून "गुल बकावली" चित्रपटात २ गाणी गाऊन घेतली "घूक मेरी किस्मत सौन गयी" आणि "मैं 'तेरी तू मेरा". ती गायिका होती त्याकाळची अतिशय लोकप्रिय गायिका शमशाद बेगम.
साल १९४७. तोच संगीतकार एव्हाना खूप मोठा झालेला असतो, चित्रपटसृष्टीत त्याच्या नावाचा दबदबा निर्माण झालेला असतो. मुंबईच्या लोकल ट्रेन मधून प्रवास करताना त्याला एक लहानखोरी मुलगी काहीतरी गुणगुणताना ऐकू येते. तिचा आवाज खूपच धारदार आणि उंच पट्टीचा असतो पण गोड असतो. तो संगीतकार त्या मुलीला त्याने नुकतीच बनवलेली एक संगीतरचना गायला सांगतो, तिचे गाणे ऐकून तो जाम खुश होतो, तिला ऑडिशनला बोलावतो आणि ती मुलगी चक्क ऑडिशन पास करते. त्यानंतर तो संगीतकार त्या मुलीला फिल्मिस्तान स्टुडिओचे मालक शशधर मुखर्जी यांच्याकडे घेऊन जातो, पण मुखर्जी त्या मुलीचा आवाज ऐकून तो फारच धारदार/टोकदार आहे, माझ्या "शहीद" (१९४८) चित्रपटाच्या नायिकेला हा आवाज योग्य होणार नाही असे सांगून तिला नकार देतात. संगीतकार हे ऐकून प्रचंड संतापतो व तिथून निघून जाताना तो संगीतकार मुखर्जींकडे अशी भविष्यवाणी करतो की एक दिवस सर्व निर्माते या गायिकेच्या घराबाहेर रांगा लावतील. पुढे १९४८ मध्ये प्रदर्शित झालेल्या "मजबूर" चित्रपटात त्या लहानखोर दिसणाऱ्या गायिकेकडून "दिल मेरा तोडा मुझे कहीं का ना छोडा" हे गाणे गाऊन घेतो. ती मुलगी म्हणजे दुसरी तिसरी कोणी नसून भविष्यात महान झालेली गायिका लता मंगेशकर असते!
वरील सर्व प्रसंगामधील संगीत दिग्दर्शक म्हणजे मास्टर ग़ुलाम हैदर. मास्टरजी यांच्याकडे नूरजहाँ, शमशाद, लता, सुरिंदर कौर यांसारख्या गायिकांना चित्रपट गायनाची पहिली संधी देण्याचे श्रेय जाते.
ग़ुलाम हैदर यांचा जन्म १९०८ साली आताच्या पाकिस्तानातील हैदराबाद, सिंध येथे झाला. त्यांचे वडील हे शिखांच्या धार्मिक कार्यक्रमात शास्त्रीय आणि उपशास्त्रीय संगीत सादर करायचे. त्यामुळे त्यांना सर्वांनी प्रेमाने भाई मेहर असे नाव दिले होते. भाई मेहर यांचे घराणे रबाबी संगीताचे घराणे होते. त्यांची आणि त्यांच्या पूर्वजांची अनेक तंतू वाद्यांवर हुकूमत होती. ते स्वतः तबला, ढोलक, पखवाज इ. वाद्ये उत्तम वाजवायचे. तोच वारसा कदाचित ग़ुलाम हैदर यांच्याकडे आला असावा.
मास्टर ग़ुलाम हैदर यांनी तरुण वयात दंतवैद्यक शास्त्राचं शिक्षण घेतलं होतं, पण त्याकडे न जाता ते संगीताकडे वळले. अगदी लहान वयापासूनच त्यांनी हार्मोनियम वाजवायला सुरुवात केली. ते अनेक थिएटर कंपन्या तसेच संगीत संस्था यांच्याबरोबर हार्मोनियम वादनासाठी विविध ठिकाणी दौऱ्यावर जायचे. पण त्यांचे मूळ ठिकाण लाहोर हेच राहिले. तिथे राहून ग़ुलाम हैदर यांनी बाबू गणेश लाल यांच्याकडे शास्त्रीय संगीताचे पद्धतशीर शिक्षण घेतले. कलकत्ता येथील Alfred Theatrical Company आणि Alexandra Theatrical Company यांच्यासाठी ग़ुलाम हैदर हे हार्मोनियम वादन करायचे. कालांतराने त्यांना लाहोर येथील सेठ जनक दास यांच्या Jenaphone Recording Company मध्ये नोकरी मिळाली आणि हळू हळू ते संगीतकार या पदापर्यंत पोहोचले.
ग़ुलाम हैदर यांना चित्रपटात संगीतकार म्हणून पहिली संधी मिळाली ती १९३४ सालच्या "Thief of Iraq" या चित्रपटात. त्यानंतर १९३५ साली त्यांचे २ चित्रपट आले "मजनू" आणि "स्वर्ग की सीढ़ी". या तिन्ही चित्रपटात मिळून ग़ुलाम हैदर यांनी एकूण २५ गाणी स्वरबद्ध केली होती. "स्वर्ग की सीढ़ी" या चित्रपटात प्रमुख गायिका होती उमराव झिया बेगम ज्या पुढे ग़ुलाम हैदर यांची पत्नी बनल्या. १९३९ ते १९४४ या कालावधीत ग़ुलाम हैदर यांनी ५ पंजाबी चित्रपटांना संगीत दिले - "गुल बकावली" (१९३९), "यमला जट" आणि "सस्सी पनून" (१९४०), "चौधरी" (१९४१) आणि "सेहती मुराद" (१९४२). यापैकी "यमला जट" ची गाणी खूप गाजली.
मास्टरजींची वाद्यमेळ्यावर (orchestration) प्रचंड हुकूमत होती. विशेषतः त्यांच्या सर्व गाण्यातील Prelude आणि Interlude संगीत हे वाखाणण्याजोगे आहे. त्यांनी त्यांच्या संगीतात पियानो, सारंगी, व्हायोलिन या तंतुवाद्यांबरोबरच तबला, ढोलकी, पखवाज या तालवाद्यांचाही प्रामुख्याने समावेश केला. १९३० च्या दशकांत हिंदी चित्रसृष्टीत रायचंद बोराल, तिमिर बरन, पंकज मलिक, अनिल बिस्वास यांसारख्या बंगाली संगीतकारांचा दबदबा होता. त्यांचे हे संगीत हे प्रामुख्याने बंगाली, रवींद्र संगीतावर आधारलेले सौम्य, गोडवा असलेले असे होते. ग़ुलाम हैदर यांनी तालवाद्यांचा विशेषतः ढोलकीचा आणि पंजाबी ठेक्याचा सर्वप्रथम वापर आपल्या संगीतात करून हिंदी चित्रपट संगीतात क्रांती घडवून आणली असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही. हिंदी चित्रपटात पंजाबी ठेका आणि संगीत आणण्याचे संपूर्ण श्रेय ग़ुलाम हैदर यांच्याकडे जाईल.
एकीकडे पंजाबी चित्रपट संगीत करत असताना मास्टरजींनी काही हिंदी/उर्दू चित्रपटांनाही संगीत दिले. "खजांची" (१९४१), "जमीनदार", "खानदान" (१९४२) आणि "पूँजी" (१९४३) हे ते चित्रपट होत. पूर्णतः पंजाबी ठेका आणि ढोलकीचा यथेच्छ वापर असलेली "खजांची" चित्रपटातील शमशाद बेगम आणि स्वतः ग़ुलाम हैदर यांनी गायलेले "सावन के नज़ारे है" आणि इतर गाणी तसेच "खानदान" चित्रपटातील नूरजहाँ यांनी गायलेली गाणी प्रचंड लोकप्रिय झाली, कारण लोकांना प्रथमच काहीतरी वेगळे ऐकायला मिळत होते. असं म्हणतात की खुद्द लताने १९४१/४२ सालच्या एका गायन स्पर्धेत "खजांची" चित्रपटातील गाणे गाऊन प्रथम क्रमांक मिळवला होता!
Photo Courtesy: BaaghiTV.Com
१९४४-४५ साली मुंबईला येईपर्यंत मास्टर ग़ुलाम हैदर हिंदी चित्रसृष्टीतले एक प्रथितयश संगीतकार झाले होते. संपूर्ण नवीन आणि अनोखी अशी पंजाबी संगीतावर आधारलेली शैली त्यांनी विकसित केली होती आणि त्यात ते यशस्वी झाले होते. १९४७ साली त्यांनी आणखीन काही अजरामर गाणी संगीत रसिकांना "मजबूर", "पद्मिनी" आणि "शहीद" या चित्रपटातून दिली. याच चित्रपटात त्यांनी लताचा आवाज पहिल्यांदा वापरला. तिने गायलेली "मजबूर" चित्रपटातले "दिल मेरा तोडा" आणि "पद्मिनी" चित्रपटातील "बेदर्द तेरे दर्द को सीने से लगा के" ही गाणी निःसंशयपणे लताच्या काही सर्वोत्कृष्ट गाण्यांपैकी आहेत. याशिवाय सुरिंदर कौर यांनी गायलेलं "शहीद" चित्रपटातले "बदनाम ना हो जाए" हे गाणे आजही लोकप्रिय आहे.
१९४७ साली भारत आणि पाकिस्तान दोन्ही देश स्वतंत्र झाल्यानंतर ग़ुलाम हैदर हे पाकिस्तानात निघून गेले. तिथे त्यांनी "शहिदा" (१९४९), "बेक़रार" (१९५०), "अकेली" (१९५१) आणि "भीगी पलकें" (१९५२) या चित्रपटांना संगीत दिले; पण दुर्दैवाने हे चित्रपट चालले नाहीत. त्यांचा शेवटचा पाकिस्तानी चित्रपट "गुलनार" १९५३ साली प्रदर्शित होण्याआधीच ग़ुलाम हैदर यांचे घशाच्या कॅन्सरने अकाली निधन झाले. त्यांचा शेवटचा हिंदी चित्रपट ठरला १९५३ साली प्रदर्शित झालेला "आबशार"! मास्टरजींच्या अकाली जाण्याने हिंदी चित्रसृष्टी एका प्रतिभावान संगीतकाराला मुकली, कारण कदाचित पुढे लाहोरमध्ये राहूनही त्यांनी हिंदी चित्रपटांना संगीत दिले असते.
१९३४ ते १९५३ या आपल्या १९ वर्षाच्या संगीतकार म्हणून कारकिर्दीमध्ये ग़ुलाम हैदर यांनी पंजाबी, उर्दू आणि हिंदी मिळून एकूण ३० चित्रपटांना संगीत दिले. एकूण २६६ गाण्यांना त्यांनी साज चढवला, त्यापैकी फक्त ६% म्हणजे १५ गाणी ही पुरुष गायकांनी म्हटलेली आहेत! १९४१ ते १९५० या दहा वर्षात मास्टरजींनी २६६ पैकी २२० म्हणजे तब्बल ८३% गाण्यांना संगीत दिले होते इतकी त्याची प्रतिभा त्या काळात बहरात होती. ते स्वतः उत्तम गायक सुद्धा होते, त्यांनी जवळपास १५ गीते गायली आहेत. (ही आकडेवारी मला https://www.hindigeetmala.net/ आणि YouTube या websites वरून मी गोळा केलेल्या गाण्यांच्या यादीवरून तयार करता आली, त्यामुळे ही आकडेवारी १००% अचूक नाहीये. या websites चे आभार)
मास्टर ग़ुलाम हैदर या महान संगीतकाराचे आणि त्यांच्या हिंदी चित्रसृष्टीतील योगदानाचे आज स्मरण करून त्यांची काही अप्रतिम गीते ऐकू या.
१) सावन के नज़ारें है - खजांची (१९४१) - शमशाद बेगम, ग़ुलाम हैदर आणि सहकारी - गीतकार वली साहेब
१९४१ साली प्रदर्शित झालेला "खजांची" हा पंचोली पिक्चर्स निर्मित चित्रपट हिंदी चित्रपटसृष्टीतील एक मैलाचा दगड ठरला. मास्टर ग़ुलाम हैदर यांनी हिंदी चित्रपटात प्रथमच पंजाबी लोकगीतांचा साज असलेले संगीत दिले. सर्व गाणी आणि चित्रपटही तुफान गाजला. मोहम्मद इस्माईल, रमोला देवी, प्राण, मनोरमा, जानकी दास आणि मदन पुरी यांच्या भूमिका असलेल्या या चित्रपटाने त्यावर्षी सर्वाधिक कमाई केली. त्यातीलच हे सर्वाधिक गाजलेले गाणे. शमशाद बेगम यांचा पहाडी आवाज, तितकेच ताकदवान कोरस, तरुण-तरुणींचा समूह सायकलवर जात असताना चित्रित झालेले गाणे, सायकलच्या वेगाशी स्पर्धा करणारा ताल (Rhythm) आणि सायकलच्या घंटांच्या आवाजाचा खुबीने केलेला उपयोग ही या गाण्याची वैशिष्ट्ये.
वास्तविक मास्टर ग़ुलाम हैदर यांच्या संगीत दिग्दर्शनाखाली नूरजहाँ यांनी अनेक सुंदर गाणी गायली आहेत. उदा. "शाला जवानियाँ माने, आखा ना मोरी पीले" (गुल-ए-बकावली - १९३९), "कचियाँ वे कलियाँ तू न तोड़" (यमला जट - १९४०), "बस वे ढोलना, तेरे नाल बोलना" (चौधरी - १९४१), "तू कौनसी बदली में मेरे चाँद है आ जा" (खानदान - १९४२), "मेरे लिए जहाँ में चैन है ना करार है" (खानदान - १९४२) आणि "बचपन की यादगारों तुम ही मुझे पुकारो" (गुलनार - १९५०). पण इथे सादर करत असलेले गाणे सर्वार्थाने सुंदर आहे, आणि माझे आवडतेही.
हे गाणे पडद्यावर खुद्द नूरजहाँ हिच्यावरच चित्रित झाले आहे आणि तिने स्वतःच गायले आहे. मास्टरजींची खासियत असलेले गाणे सुरु होण्याच्या सुरुवातीचे तब्बल ३४ सेकंदांचे संगीत (Prelude Music) ऐकल्यावर एक प्रसन्न वातावरण तयार होते, आणि नंतर ऐकू येतो तो नूरजहाँचा तरुण नूरजहाँचा एखाद्या खळाळत्या झऱ्यासारखा भासणारा आवाज. सतार आणि जलतरंग यांचा अप्रतिम वापर मास्टरजीनी संपूर्ण गाण्यात केला आहे. एखाद्या अल्लड मुलीने "हम खेलेंगे" म्हणताना तिचा अल्लडपणा हा जलतरंगाच्या आवाजाने कसा दर्शविला आहे ते पहाच, अल्लडपणा आणि जलतरंग - संगीतकाराने केलेला हा विचारच किती लाजवाब आहे! या गाण्याचे आणखीन एक वैशिष्ट्य म्हणजे एरवी ठळकपणे वाजणारे संगीत शब्द येताच हळुवार होते, त्यामुळे शब्दांना योग्य तो उठाव आणि महत्व मिळते. ग़ुलाम हैदर यांच्या संगीतविषयक विचारांना खरंच सलाम करावासा वाटतो.
३) बेदर्द तेरे दर्द को सीने से लगा के - पद्मिनी (१९४८) - लता मंगेशकर - गीतकार वली साहेब
लताजींनी मास्टरजींकडे फारच कमी म्हणजे जेमतेम ८ ते १० गाणी गायली तेही फक्त ३ चित्रपटात. "मजबूर" (१९४८), "पद्मिनी" (१९४८) आणि "आबशर" (१९५३) हे ते तीन चित्रपट होत, यातील "आबशर" हा चित्रपट प्रदर्शित होण्याआधीच ग़ुलाम हैदर हे पाकिस्तानात निघून गेले होते. पण जाण्यापूर्वी लतासारखा अस्सल हिरा त्यांनी चित्रपट रसिकांना दिला. लताजींच्या "दिल मेरा तोडा" गाण्याची कथा आपण सुरुवातीला बघितली. या व्यतिरिक्त लताजींची काही अप्रतिम गाणी मास्टरजींकडे गायलेली आहेत. उदा. "अब डरने की कोई बात नहीं अंग्रेजी छोरा चला गया" (सहगायक मुकेश - मजबूर १९४८), "दामन है चाक चाक मेरा" (मजबूर १९४८) आणि "चले आओ तुम्हे आँसू हमारे याद करते है" (आबशर - १९५३) ही गाणी रसिकांनी जरूर ऐकावीत.
मला जाणवलेली आश्चर्याची गोष्ट अशी की ज्या मास्टरजींची Prelude Music ही खासियत होती आणि त्यांच्या बहुतांश गाण्यात ती दिसते, तेच Prelude Music लताजींनी मास्टरजींकडे गायलेल्या सर्व गाण्यांमध्ये जवळजवळ गायबच आहे!
आज सादर करत असलेले गाणे हे निःसंशयपणे लताजींच्या सर्वोत्कृष्ट गाण्यांपैकी एक आहे. तरुण लताचा कोवळा पण धारदार आवाज, विविध शब्दांवर त्यांनी घेतलेल्या सफाईदार हरकती/मुरकती (उदा. "लगा के", "शिकवा", इ.), दुसऱ्या अंतऱ्याला (कडव्याला) दिलेली वेगळी चाल ही या गाण्याची काही वैशिष्ट्ये.
लताजींच्या शब्दातच आपण या गाण्यामागची कथा पाहू या (संदर्भ: "लता मंगेशकर : एका गायिकेचा प्रवास" - राजू भारतन - प्रकाशक मेहता पब्लिशिंग हाऊस द्वितीय आवृत्ती फेब्रु. १९९५ - पान नं ४)
"एकदा मास्टरजी बॉंबे टॉकीजच्या एका सिनेमाच्या पार्श्वसंगीतासाठी रात्रभर काम करत होते. माझी (लताची) प्रकृतीही ठीक नव्हती, तरी पण मी तिथे तशीच त्यांच्याबरोबर बसून होते. कधी एकदा त्यांचा मूड लागेल आणि मला (लताला) गाणे गायला मिळेल अशी वाट बघत. अखेर पहाटे ३ वाजता त्यांना गाण्याची चाल सुचली आणि आम्ही "बेदर्द तेरे दर्द को सीने से लगा के" हे गाणे रेकॉर्ड केले, सकाळी ८ वाजता रेकॉर्डिंग संपले आणि आम्ही ११ वाजता घरी गेलो".
धन्य ते संगीतकार आणि धन्य ते गायक! पाहू या ते अजरामर गीत.
४) जा उड़ जा रे कगवा ले जा संदेसवा - कनीज़ (१९४९) - ज़ीनत बेगम - गीतकार शातिर ग़ज़नवी
२५ सेकंदांच्या संगीतानंतर ज़ीनत बेगम यांच्या दमदार आवाजात हे गाणे सुरु होते आणि आपल्याला जाणवतो तो या गाण्याचा वेग. व्हायोलिन आणि तबला/ढोलकी यांच्या साहाय्याने हे साधलंय. साधारण १ मिनिट आणि १० सेकंदाला येणाऱ्या "पिया के बोल, बोल ऋत आई फगवा" यात दोन "बोल" शब्दांमध्ये असलेले अगदी छोटे १ सेकंदाचे अंतर हे त्या दोन शब्दांमधल्या स्वल्पविरामाचे महत्व आपल्याला जाणवून देते, आणि गाण्याचे सौंदर्य अधिकच खुलते.
असं म्हणतात की या चित्रपटाचे पार्श्वसंगीत देण्याची संधी मास्टर ग़ुलाम हैदर यांनी आणखीन एका त्यावेळच्या उदयोन्मुख पंजाबी संगीतकाराला दिली होती, त्याचे नाव होते ओ. पी. नय्यर!
मास्टर ग़ुलाम हैदर यांना मानाचा मुजरा. आपल्याला हा ब्लॉग कसा वाटला ते जरूर सांगा. धन्यवाद.
Sometime in late 1930's, a young music composer trying to establish himself in the Hindi Film Industry hears a song from a 10 year old girl, he likes her voice and calls her to Pancholi Studios. The young girl sings a Thumri in Piloo Raag viz. "Pyare Rasiya Bihari, Suno Binati Hamari". The composer is very happy and praises the girl by saying that she sings more than her age. He gives her, her first break in the Hindi film "Gul Bakavli" which was released in 1939. The young girl sings two songs which became very popular viz. “Shala Jawanian Maane, Akha Na Morhin Peele, Shala Jawannian Maane” sand “Pinjre de vich quaid Jawani”. Connoisseurs of good musical voices all over India took notice of these songs and the singer’s voice. The young singer was Baby Noorjehan who went on to become one of the greatest female singers of Hindi film industry Malika-E-Tarannum Noorjehan.
Let's hear from Noorjehan herself her memories of Master Ghulam Haider:
The music composer also gave a break to another young voice in the same film and got 2 songs recorded by her viz. "Ghook Meri Qismat Soun Gayee" and "Main Teri Tu Mera". Her name was Shamshad Begum - another singer who became a legend in the years to come.
Cut to 1947, the same Composer, while travelling on a Bombay local train, noticed an anemic looking small framed girl in her teens singing something. He noticed that her voice is very shrill but sweet. He composed a tune in no time and asked the girl to sing it after him, the composer was impressed. He called her for audition and she passed easily! He then took her to Filmistan Studios and introduced her to the owner S. Mukherjee. Upon hearing the girl's voice Mukherjee commented that it will not suit his heroine. This got the composer extremely angry and he told Mukherjee that in near future all the producers will queue up for the young girl's time. Later, the composer gave the girl her first break in a major Hindi film "Majboor" which was released in 1948 and got the song, which became famous later, "Dil Mera Toda" recorded by her. The young girl was none other than the great legendary singer Lata Mangeshkar!
In all the instances described above, the common Music Composer was Master Ghulam Haider. Masterji as he was fondly called has been credited in unearthing few famous Hindi film playback singers apart from Noorjehan, Shamshad and Lata.
Master Ghulam Haider
Ghulam Haider was born in 1908 in Hyderabad, Sind (now in Pakistan). Masterji's father used to perform Sikh religious classical and semi-classical music in Sikh places of worship and the homes of Guru Nanak’s followers, and was fondly called Bhai Mehar. Bhai Mehar hailed from a respected Gharana of Rababi musicians. He and his ancestors had a mastery over ancient string musical instruments like “Saranda”, “Taus” and “Rabab” in addition to the popular contemporary instrument “Harmonium”. He could play “Tabla”, “Dholak”, “Ghara”, and “Pakhawaj” quite proficiently. All of this was perhaps inherited by his son Ghulam Haider.
Masterji was a Dentist by profession however turned to music from the early part of his career. Right from his nascent years he started playing the harmonium for theatre companies and musical troops that toured different places. But he made Lahore his permanent residence where he was trained by Babu Ganesh Lal. Soon, he was to play harmonium for Calcutta's famed Alfred Theatrical Company and Alexandra Theatrical Company. And after returning to Lahore, he got a job in Jenaphone Recording Company of Seth Janak Das and rose to the rank of chief music composer.
His first break in the films came with a film "Thief of Iraq" in 1934 in which he composed 11 songs. His next 2 films in 1935 were "Majnu" and "Swarg Ki Seedhi" in which he composed total 14 songs. In "Swarg Ki Seedhi" his lead female singer was Umrao Zia Begum who eventually married Masterji.
From 1939 to 1944, Ghulam Haider composed music for 5 Punjabi films viz. "Gul Bakavli" (1939), "Yamla Jatt" and "Sassi Punnoon" (1940), "Chaudhry" (1941) and "Sehti Murad" (1942). "Yamla Jatt" was the most successful film.
Masterji was known for his orchestration particularly for the prelude and interlude music in his compositions. He used various instruments such as Piano, Sarangi, Violin along with Dholak which was his contribution to the Hindi cinema music. He was the pioneer of bringing Punjabi folk music into the Hindi films.
While in Lahore, Masterji composed music for few more Hindi/Urdu films viz. “Khazanchi” (1941), “Zameendar” (1942), “Khandaan” (1942”) and “Poonji” (1943). That was the era of the domination of the Indian film scene by the music directors from Bengal such as Rai Chandra Boral, Timir Baran and Anil Biswas. The Bengali type of music which these composers introduced in Hindi films was extremely melodius, however did not Taal instruments like Tabla and Dholak were not accorded prominence in their scheme of music. But when Ghulam Haider's "Khandaan" was released in 1942, people in India were first time exposed to Taal prominent music and they just loved the beat!
The songs of all these films were extremely popular. In particular, the song "Sawan Ke Nazarein Hain" from "Khazanchi" (1941) sung by Shamshad Begum and Ghulam Haider himself caused a big revolution in the Hindi film industry which till then was under the influence of soft melodious Bengali music. The songs of "Khandaan" (1942) which had Noorjehan in the lead actress role were also a big hit.
It is said that Lata Mangeshkar in her teen age had sung a song from "Khazanchi" which had won her the first prize in a reality show way back in 1940's!
By 1944, Ghulam Haider had established himself as a fresh, new styled and vibrant music composer. He moved to Bombay around 1944-45 and composed music for few more films. His master class waas once again evident through his songs composed for films like "Majboor", "Padmini" and "Shaheed" all released in 1948.
After independence in 1947, he returned to Lahore and his first Pakistani film was "Shahida" (1949). He composed music for many other Pakistani films like "Beqarar" (1950), "Akeli" (1951) and "Bheegi Palken" (1952) but the films flopped. He died just a few days after the release of Pakistani film "Gulnar" (1953) due to throat cancer at age 45. His last Hindi film was "Aabshar" released in 1953.
In his career spanning 19 years from 1934 to 1953, Master Ghulam Haider composed music for around 30 films in Hindi, Punjabi and Urdu. He composed total 266 songs out of which only 6% i.e. about 15 songs were sung only by male singers while remaining 251 songs had a female voice in it! In the decade from 1941 to 1950, Masterji composed 83% of his songs i.e. roughly 220 songs. Masterji was also a singer himself and had lent his voice to around 15 songs.
(This statistics is based on the list that I could compile from https://www.hindigeetmala.net/as well as YouTube, hence the list is indicative and may not be 100% correct.)
Let's remember this great composer and salute his contribution to the Hindi film industry. I am presenting today 4 of his best compositions sung by different female singers, please do listen and enjoy. Thank you.
1) Sawan Ke Nazarein Hai - Khazanchi (1941) - Shamshad Begum, Ghulam Haider and Chorus - Lyricist Wali Sahab
Released in 1941, the film "Khazanchi" produced by the famous Pancholi Pictures turned out to be an important milestone in the Hindi film industry, particularly its music. Because Master Ghulam Haider, for the first time in the Hindi films' history, introduced compositions based on Punjabi folk songs. The audience had not heard something like this before, they were awestruck. All the songs from "Khazanchi" and the film itself became super duper hit. The film, which had well known star cast like M. Ismail, Ramola, Pran, Manorama, Janaki Das and Madan Puri, was the topmost earner that year on the box office. The song presented below was the most famous one - sung by Shamshad Begum in her inimitable style and powerful voice, great use of Chorus, probably it was the first time the song was recorded on a moving group of cyclists, the rhythm matching the speed of the cyclists and excellent use of Cycle Bell, these are some of the USPs of this song. Enjoy.
2) Hum Khelenge Aankh Michauli Khelenge - Khandaan (1942) - Noorjehan - Lyricist D. N. Madhok
The film "Khandaan" was a biggest musical hit of 1942 starring Noorjehan and Pran. Master Ghulam Haider and Noorjehan combination has delivered many great compositions like "Shala Jawaniya Maane" (Gul-E-Bakavli - 1939), "Kachiyaan Ve Kaliyaan Tu Na Tod" (Yamla Jat - 1940), "Bas Ve Dholna Tere Naal Bolna" (Chaudhri - 1941), "Tu Kaunsi Badali Mein Mere Chaand Hai Aa Jaa" (Khandaan - 1942), "Mere Liye Jahan Mein Chain Hai Naa Karar Hai" (Khandaan - 1942) and "Bachpan Ki Yaadgaron Tum Hi Muze Pukaro" (Gulnar - 1950). However the song presented below is my favourite and a very sweet song.
The song has been picturized on Noorjehan and sung by herself. The 34 second prelude music at the beginning of the song is the peculiarity of Masterji. Noorjehan's voice in this particular song is only reminiscent to a free flowing stream in a jungle. Masterji has brilliantly planned and used Sitar and Jaltarang in the entire song. Noorjehan's innocence while singing "Hum Khelenge" has been so nicely echoed on Jaltarang! You will also notice that music goes to the background and become softer when singing comes to the fore. Hats off to Master Ghulam Haider for this brilliant composition.
3) Bedard Tere Dard Ko Seene Se Lagaa Ke - Padmini (1948) - Lata Mangeshkar - Lyricist Wali Sahab
Lataji has sung only 8 to 10 songs for Master Ghulam Haider, that too in only 3 films viz. "Majboor" (1948), "Padmini" (1948) and "Aabshar" (1953). Masterji had left for Pakistan even before "Aabshar" was released, however thanks to him that he gifted us one of the most precious jewels of our times - Lata Mangeshkar! At the beginning of this blog, we read about the story behind Lata's "Dil Mera Toda" song. Besides this song, Lataji's notable songs for Masterji are "Ab Darne Ki Koi Baat Nahin" (with Mukesh - Majboor 1948), "Daaman Hai Chaak Chaak Mera" (Majboor 1948) and "Chale Aao Tumhe Aansoo Hamare" (Aabshar 1953). I would really urge all of you to listen to these songs on YouTube.
A thing to notice is that for all of the Lata's songs, Masterji has not used his famous prelude music, only he could explain the reason behind this.
The song being presented here has everything in it - excellent composition, melodious yet sharp voice of young Lata, her effortless singing and a different composition for the second stranza of the song.
Let's see what Lataji herself had to say about this song: (Ref. : "Lata Mangeshkar A Biography by Raju Bharatan")
"Masterji was composing music for one of the Bombay Talkies films, it was very late in the night. I (Lata) was not feeling well, but I continued to be there waiting for change of his mood and a fresh composition. Finally it was at 3AM in the early morning that he could compose the song "Bedard Tere Dard Ko Seene Se Lagaa Ke", completed the recording at 8AM and went home at around 11AM".
What a passion and professionalism towards the music by the two greats! Please listen and enjoy.
4) Jaa Ud Jaa Re Kagawaa Le Jaa Sandesawaa - Kaneez (1949) - Zeenat Begum - Lyricist Shatir Ghaznavi
The song starts with a 25 second prelude music - typical of Master Ghulam Haider. And what follows is another powerful voice that of Zeenat Begum. We get engrossed in the speed this song achieves within few seconds. You will hear Violin and Tabla/Dholak in plenty. Please listen carefully at 1 minute and 10 seconds - the words "Piya Ke Bol, Bol Rut Aayi Fagawaa", there is just 1 second pause between the first "Bol" and the second "Bol", however we understand that it has been very cleverly planted there to separate the two lines.
It is said that Master Ghulam Haider invited another upcoming Music Composer of those times from Punjab to do the background music of this film. His name was O. P. Nayyar!
Hope you liked it. Please let me know your comments and share it with friends. Thank you.
References: I am grateful to the authors of the following websites which I have referred for this write-up
I am really very happy to present my new blog to you today.
Courtesy: Wikipedia
I will be presenting the work of a legendary music composer of Hindi film industry who had reigned supreme in the 1930's. He is also the pioneer of Playback singing in the Hindi film industry. His name is Rai Chand aka R. C. Boral.
English version of the blog follows the Marathi version below. Please do read and share your feedback. Thanks.
Good News - This blog is now available in the AUDIO format as well. Here are both English and Marathi Audio versions. Listen and Enjoy. Please do share your comments. Thanks.
English Audio:
Marathi Audio:
Hiralal Sen Courtesy: BongBlogger
भारतीय सिनेमाचा इतिहास बघायला गेले तर इ.स. १८९७ पर्यंत मागे जावे लागते (as per Encyclopedia of Indian Cinema Indiancine.ma). त्या वर्षी भारतात राहणाऱ्या एक परदेशी फोटोग्राफरने दोन लघुचित्रे (Short Films) बनवली होती - 'Coconut Fair' आणि 'Our Indian Empire'. भारतीयांमध्ये हा मान हिरालाल सेन नावाच्या एका बंगाली दिग्दर्शकाकडे जातो. त्यांनी १८९८ मध्ये "Flowers of Persia" नावाचे लघुचित्र तयार केले होते. पुढे १९०३ मध्ये त्यांनी "Alibaba and Forty Thieves" नावाची एक संपूर्ण फिल्म बनवली पण दुर्दैवाने ती प्रेक्षकांपर्यंत आली नव्हती.
ह. स. भाटवडेकर उर्फ सावे दादा Courtesy: PhalkeFactory.Net
मराठी माणसांमध्ये पहिली फिल्म बनवण्याचा मान हरिश्चंद्र सखाराम भाटवडेकर उर्फ सावे दादा यांच्याकडे जातो. त्यांनी १८९९ मध्ये "Man and Monkey" हा लघुपट निर्माण केला होता. मात्र ज्यांना भारतीय चित्रपटांचे जनक असे संबोधले जाते त्या दादासाहेब फाळके यांनी १९१३ साली "राजा हरिश्चंद्र" नावाचा पूर्ण ९० मिनिटे लांबीचा भारतीय चित्रसृष्टीच्या इतिहासातील पहिला चित्रपट बनवला, तो मूकपट होता. १९१३ पासून १९३१ पर्यंत मूकपटांचा जमाना होता. Indiancine.ma या संकेतस्थळानुसार १८९७ पासून १९१३ पर्यंत जवळपास ६० लघुचित्रे निर्माण झाली. पण पहिला बोलपट यायला तब्बल १८ वर्षे लागली. "आलम आरा" हा भारतीय चित्रसृष्टीच्या इतिहासातला पहिला बोलपट दिग्दर्शक अर्देशीर इराणी यांनी १४ मार्च १९३१ रोजी प्रदर्शित केला. Indiancine.ma या संकेतस्थळानुसार १९१३ पासून १९३१ पर्यंत अंदाजे १००० मूकपटांची निर्मिती झाली!
Courtesy: Wikipedia
"आलम आरा" मध्ये फक्त संवादच नव्हते तर चक्क ७ गाणीसुद्धा होती. "दे दे खुदा के नाम प्यारे" हे वझीर मुहम्मद खान यांनी गायलेले गाणे हे हिंदी चित्रपटांतील पहिले गाणे समजले जाते. त्या दिवसात अभिनेते/अभिनेत्री स्वतःची गाणी स्वतःच गायचे. त्यामुळे झुबेदा, K. C. डे (मन्ना डे यांचे काका), कुंदनलाल सैगल, अशोक कुमार, देविका राणी, शांता आपटे, नसीम बानो (सायरा बानो यांची आई) या कलाकारांचा मोठाच बोलबाला होता. अभिनय आणि गायन अशा दोन्ही कला अंगी असणारे कलाकार मिळणे हे निर्मात्यांसाठी अतिशय दुरापास्त होते.
ही अडचण दूर केली ती एका प्रतिभावान संगीतकाराने १९३५ साली. रायचंद बोराल (R. C. बोराल) असे त्यांचे नाव. New Theatres मध्ये संगीतकार म्हणून काम करत असताना रायचंद यांनी त्यांचे तितकेच प्रतिभावान सहकारी संगीतकार पंकज मलिक यांच्या मदतीने "धूप छांव" या हिंदी चित्रपटासाठी प्रथमच पार्श्वगायनाचा प्रयोग केला आणि तो कमालीचा यशस्वी झाला. "मैं खुश होना चाहूँ खुश हो ना सकू" हे K. C. डे, पारुल घोष, सुप्रवा सरकार आणि हरिमती यांनी गायलेले गीत पहिले पार्श्वगीत म्हणून नोंदले गेले. ही हिंदीच नव्हे तर भारतीय चित्रपटांसाठी क्रांतीच होती. त्यामुळे रायचंद यांना पार्श्वसंगीताचे जनक मानले जाते. थोर संगीतकार अनिल बिस्वास तर रायचंद यांना हिंदी चित्रसंगीताचे भीष्म पितामहच म्हणतात.
Rai Chand Boral
रायचंद बोराल यांचा जन्म १९ ऑक्टोबर १९०३ रोजी कलकत्ता येथील एका सुशिक्षित आणि सुसंस्कृत कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील लालचंद हे उत्तम पखवाज वादक आणि शास्त्रीय गायक होते. लालचंद यांनी रायचंद यांना त्यांच्या लहान वयातच उस्ताद मुश्ताक हुसैन खान (रामपूर घराण्याचे शास्त्रीय गायक), उस्ताद हाफ़िज़ अली खान (सरोद वादक) आणि उस्ताद मसीत खान (तबला वादक) यांसारख्या शिक्षकांची तालीम दिली. या उस्तादांच्या मार्गदर्शनाखाली रायचंद हे लवकरच तबला आणि पियानो वाजवायला शिकले. तसेच ते विविध ठिकाणी होणाऱ्या संगीत मैफलींना जाऊ लागले.
वयाच्या अवघ्या २४व्या वर्षी म्हणजे १९२७ साली रायचंद यांना Indian Broadcasting Corporation या कंपनीच्या कलकत्ता येथील कार्यालयात संगीत विभागाचे प्रमुख म्हणून नोकरी मिळाली. हाच तो काळ होता ज्यावेळी भारतामध्ये सिनेमा लोकप्रिय होऊ लागला होता. बिरेंद्रनाथ (B. N.) सरकार हे नुकतेच इंग्लंडहून भारतात परत आलेले स्थापत्यशास्त्रज्ञ सिनेमाच्या तंत्रज्ञानाकडे आकर्षित झाले आणि त्यांनी "चाशेर मेये" आणि "चोर कांटा" नावाचे २ मूकपट तयार केले. त्याचे संगीतकार म्हणून त्यांनी रायचंद यांना आमंत्रित केले. रायचंद यांनी पडद्यासमोरील पिटात बसून Live Orchestra चे संचालन केले. त्यामुळे रायचंद यांचे एक उत्तम संगीतज्ञ म्हणून नाव झाले.
याच सरकार यांनी जेंव्हा १० फेब्रुवारी १९३१ रोजी त्यांच्या New Theatres या नवीन कंपनीची सुरुवात केली त्यावेळी अर्थातच संगीत विभागाचे प्रमुख म्हणून त्यांच्यासमोर रायचंद यांचेच नाव आले. त्यामुळे रायचंद हे New Theatres शी पहिल्या दिवसापासून जोडले गेले. New Theatres च्या टीम मध्ये उत्तमोत्तम कलाकार, कलावंत होते. उदा. देवकीकुमार बोस, प्रमथेश बरुआ यांच्यासारखे दिग्दर्शक, नितीन बोस, बिमल रॉय यांच्यासारखे उत्कृष्ट कॅमेरामन, मुकुल बोस यांच्यासारखे ध्वनिमुद्रक, कुंदनलाल सैगल, पृथ्वीराज कपूर, पहाडी संन्याल, उमा शशी, कानन देवी यांच्यासारखे गायक-अभिनेते आणि अर्थातच रायचंद बोराल, पंकज मलिक आणि तिमिर बरन यांच्यासारखे एक-से-एक संगीतकार!
रायचंद बोराल आणि कुंदनलाल सैगल
रायचंद यांना संगीतकार म्हणून पहिली मोठी संधी मिळाली ती १९३२ साली. कुंदनलाल सैगल अभिनित ३ चित्रपटांचे संगीत रायचंद यांनी केले. सैगल यांनी रायचंद यांच्या संगीत दिग्दर्शनात आपले पहिले गीत "नवाज़िश चाहिए इतनी" गायले. १९३३ साली आलेल्या "पूरन भगत" या चित्रपटाने रायचंद यांचे संगीतकार म्हणून सर्वत्र गाजायला सुरुवात झाली. या चित्रपटात एकूण ६ गाणी होती, त्यातील ४ सैगल यांनी तर २ K. C. डे यांनी गायली होती. सैगल यांनी गायलेली "दिन नीके बीते जाते हैं", "अवसर बीते जात प्राणी तेरो", "राधे रानी दे डरो ना बंसरी मोरी रे" आणि "भजू मैं तो भाव से गिरी गिरिधारी" ही चार गाणी अफाट लोकप्रिय झाली.
१९३४ साली मूळ बंगाली चित्रपट "चण्डिदास" या चित्रपटाची हिंदी आवृत्ती प्रदर्शित झाली. पुन्हा एकदा रायचंद यांच्या संगीताची जादू सर्वदूर पसरली. "तरपत बीते दिन रैन", "देखत वाको ही रूप" (दोन्ही गाणी सैगल), "बसंत ऋतू आयी आली फूल खिले डाली" व "मारूंगी मारूंगी सखी" (दोन्ही गाणी उमा शशी) आणि "सारी बसंत न्यारी बसंत" (पहाड़ी संन्याल व सैगल) ही गाणी लोकप्रिय झाली. तर "प्रेम नगर में बनाऊंगी घर मैं" हे उमा शशी आणि सैगल यांनी गायलेले गाणे हे आजही ऐकले जाते.
१९३७ साली आलेला नितीन बोस दिग्दर्शित "द प्रेसिडेंट" या चित्रपटात रायचंद यांनी पंकज मलिक यांच्या बरोबरीने संगीत दिले. त्यातील "एक राजे का बेटा लेकर" आणि "एक बंगला बने न्यारा" ही सैगल यांनी गायलेली दोन गीते प्रचंड गाजली.
रायचंद यांच्या संगीत कारकिर्दीतील कळस म्हणावा असा चित्रपट म्हणजे १९३७ साली आलेला "विद्यापती" हा चित्रपट. देवकी बोस दिग्दर्शित या चित्रपटात पृथ्वीराज कपूर, कानन देवी, पहाडी संन्याल आणि लीला देसाई यांसारखे मातब्बर कलाकार होते. रायचंद यांनी एकूण १५ गाणी संगीतबद्ध केली होती. सर्वच्या सर्व गाणी अतिशय लोकप्रिय झाली. उदा. "डोले हृदय की नैय्या" (कानन देवी), "गोकुल से गये गिरिधारी" व "पनघट पे कन्हैय्या आता है" (पहाडी संन्याल) आणि "अंबुवा की डाली डाली झूम रही है" (कानन देवी व धूमी खान). आश्चर्य म्हणजे १५ मधील एकही गाणे सैगल यांनी गायलेले नव्हते!
१९३८ साली आलेला "स्ट्रीट सिंगर" चित्रपट आणखीन एक गाजलेला चित्रपट. यातील ४ पैकी ३ गाणी सैगल यांनी गायली होती. "बाबूल मोरा" ही प्रसिद्ध भैरवी हे रायचंद आणि सैगल जोडीचे सर्वोत्तम गाणे म्हणावे लागेल. या गाण्याची आठवण आकाशवाणीवरील एका कार्यक्रमात १९८१ साली स्वतः रायचंद यांनीच सांगितली होती. हे गाणे शूटिंग करतानाच रेकॉर्ड केले होते. हातात पेटी घेऊन सैगल रस्त्याने गाणे म्हणत जात आहेत असे दृश्य होते. त्यांच्या आगे-मागे संगीत-साथीदार आणि ध्वनिमुद्रण, शूटिंग करणारे तंत्रज्ञ होते. हा एक अनोखा प्रयोग होता जो रायचंद यांनी केला होता, आणि तो पहिल्याच प्रयत्नात यशस्वी झाला.
कुंदनलाल सैगल यांची एक महान गायक म्हणून कारकीर्द घडवण्यामागे रायचंद यांच्या संगीताचा फार मोठा सहभाग होता.
१९४१ साली आलेला "लगन" हा चित्रपट बहुदा सैगल-रायचंद जोडीचा शेवटचा चित्रपट होता. यातही अतिशय मधुर गाणी रायचंद यांनी संगीतबद्ध केली होती. सैगल यांनी गायलेली "काहे को रार मचायी", "ये कैसा अन्याय दाता", "हट गयी लो काली घटा" आणि "कोई मनुष्य कितना भी बुरा क्यों न हो" ही गाणी सैगल यांच्या कारकिर्दीतील महत्वाची गाणी ठरली.
१९४२ ते १९५२ ही दहा वर्षे रायचंद यांच्या आयुष्यातील कठीण काळ ठरली, कारण या दहा वर्षात त्यांच्या खात्यात एकही हिट चित्रपट अथवा उल्लेखनीय गाणे झाले नाही.
१९५३ साली रायचंद मुंबईला आले आणि त्यांनी "दर्द-ए-दिल" नावाच्या चित्रपटाला संगीत दिले. New Theatres बंद झाले होते. १९४७ मध्ये सैगल यांचा मृत्यू झाला होता, हिंदी चित्रपटही कथा, सादरीकरण, तंत्रज्ञान, संगीत इ. दृष्टीने बदलत होते, शिवाय शंकर-जयकिशन, सज्जाद, सचिनदेव बर्मन, मदनमोहन, सी. रामचंद्र अशा अनेक प्रतिभावान संगीतकार आपल्या अजरामर रचना चित्रसृष्टीला देत होते. अशा बदललेल्या वातावरणाशी जुळवून घेणे हे रायचंद यांच्यासाठी मोठेच आव्हान होते. ते स्वीकारून रायचंद यांनी स्वतःची शैली बदलली. "दर्द-ए-दिल" मध्ये रायचंद यांनी त्यावेळच्या नवीन गायकांना म्हणजे लता मंगेशकर, आशा भोसले आणि मोहम्मद रफी यांच्याकडून ६ गाणी गाऊन घेतली. "ना तो दिन ही दिन वो रहे मेरे" (लता), "प्यार हो गया मुझे" (आशा) आणि "वो कौन है जो निगाहो में" (रफी) या गाण्यातून एक नवीन रायचंद रसिकांना ऐकायला मिळाले. त्याच वर्षी म्हणजे १९५३ साली रायचंद यांनी अजून एक चित्रपट संगीतबद्ध केला "श्री चैतन्य महाप्रभू" ज्यात एकूण १७ गाणी होती.
पण रायचंद एकूणच या बदललेल्या वातावरणात फार काळ रमले नाहीत. १९५५ साली आलेला "स्वामी विवेकानंद" आणि १९५७ सालचा "निळाचले महाप्रभू" हे त्यांचे शेवटचे हिंदी चित्रपट ठरले. तर १९६० सालचा "नातून फसल" हा त्यांचा शेवटचा बंगाली चित्रपट होता.
रायचंद यांच्या १९३२ ते १९६० या २८ वर्षांच्या संगीत कारकिर्दीतील काही ठळक/उल्लेखनीय बाबी: (ही माहिती मी इंटरनेटवरील विविध स्रोतातून मिळवली आहे. मी जमवलेल्या रायचंद यांच्या गाण्यांच्या यादीत एकूण २९६ हिंदी गाण्यांचा समावेश आहे. बऱ्याच चित्रपटांची माहिती उपलब्ध नसल्याने रायचंद यांनी एकूण किती गाणी स्वरबद्ध केली ते कळणे अवघड आहे.)
अंदाजे ७५ चित्रपटांना संगीत दिले (३६ हिंदी, ३९ बंगाली)
२९६ हिंदी गाण्यांपैकी सैगल यांनी तब्बल ४७ गाणी गायली आहेत
१९३२ ते १९३९ या आठ वर्षात रायचंद यांनी २९६ पैकी २०८ गाणी संगीतबद्ध केली (७०%)
मुंबई मध्ये आल्या नंतर १९५३ साली एका वर्षातच २ चित्रपटात एकूण २३ गाणी स्वरबद्ध केली
लता मंगेशकर यांनी रायचंद यांच्याकडे एकूण ८ गाणी गायली, त्यातील ७ गाणी सोलो होती
रायचंद बोराल यांनी संगीतबद्ध केलेली १३ सर्वोत्कृष्ट गाण्यांच्या लिंक्स खाली देत आहे. तुम्ही ती जरूर ऐकावीत.
हिंदी आणि बंगाली चित्रसृष्टीच्या सुरवातीच्या काळात रायचंद बोराल, पंकज मलिक आणि तिमिर बरन या त्रिकुटाने चित्रपट संगीत लोकप्रिय करण्यात आणि त्याला दिशा देण्यात सिंहाचा वाटा उचलला. रायचंद यांनी चित्रपटसृष्टीला पार्श्वगायन ही अमूल्य देणगी दिली, ज्यामुळे आपल्याला सैगल, लता, आशा, रफी, किशोरकुमार, यांच्यासारखे अनेक महान गायक मिळाले. त्याबद्दल आपण रायचंद यांचे ऋणी राहिले पाहिजे.
रायचंद यांना १९७५ साली त्यांच्या कारकिर्दीतील दोन सर्वोच्च पुरस्कार मिळाले - दादासाहेब फाळके पुरस्कार आणि संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार.
२५ नोव्हेंबर १९८१ रोजी रायचंद बोराल हे आपल्याला सोडून गेले. शेवटची वीस वर्षे या प्रतिभावान संगीतकाराने शांतपणे पडद्यामागचे जीवन व्यतीत केले.
हिंदी चित्रपटातील आजतागायतची सर्वश्रेष्ठ भैरवी असे या गाण्याचे वर्णन करता येईल. प्रसिद्ध लेखक शिरीष कणेकर यांनी त्यांच्या "पुन्हा यादों की बारात" या पुस्तकात सैगल यांच्यावरील लेखाचे शीर्षकच मुळी "बाबुल मोरा" असे आहे. डोक्याला फडके गुंडाळून आणि हातात पेटी धरून "बाबुल मोरा" गाणारा सैगल, त्याच्या आगे-मागे इतर तंत्रज्ञ आणि सर्वांच्या पुढे कॅमेरामध्ये दिसणार नाही अशा पद्धतीने चालत चालत संगीत संचालन करणारे रायचंद बोराल! आणि कहर म्हणजे हे गाणे एका टेक मध्ये ओके होते. वाजिद अली शाह या संगीत नृत्यात हरवून गेलेल्या इंग्रजांच्या मांडलिक राजा जेंव्हा इंग्रजांकडून पदच्युत होतो तेंव्हा त्याने ही भैरवी गायली अशी आख्यायिका आहे. रायचंद यांच्या अमर संगीतातून आणि सैगल यांच्या कारुण्याने ओतप्रोत भरलेल्या आवाजातून वाजिद अलीचे दुःख, त्याची आर्तता, व्यथा ही पुरेपूर व्यक्त होते.
२. ना तो दिन ही दिन वो रहे मेरे - दर्द-ए-दिल (१९५३) - लता मंगेशकर - गीतकार दीनानाथ (D. N.) मधोक
जेंव्हा मी रायचंद बोराल यांची गाणी प्रथम ऐकली तेंव्हा मला त्यांच्याबद्दल काहीच माहिती नव्हती, आणि सैगल यांच्या जमान्यातील त्यांची गाणी ऐकून मला ते १९३०-४० च्या दशकातील संगीतकार असावेत असे वाटत होते. पण या ब्लॉगच्या निमित्ताने मी जसे त्यांच्याबद्दल अधिक माहिती मिळवत गेलो तेंव्हा त्यांची सांगीतिक कारकीर्द १९६० पर्यंत चालू होती असे लक्षात आले. त्यामुळे १९५० च्या दशकात त्यांनी लता, रफी, आशा यांच्याकडून गाऊन घेतले हे कळल्यावर मला प्रचंड आनंद झाला, या तिघांनी गायलेली रायचंद यांची गाणी ऐकण्याची उत्सुकता लागली व ती ऐकताच भरून पावल्याचा अनुभव आला. लताजींनी गायलेले हे अप्रतिम गीत तुम्हालाही आवडेल.
संदर्भ: हा ब्लॉग लिहिताना मला खालील websites चा अतिशय उपयोग झाला, त्याबद्दल त्या लेखकांचे मनापासून आभार.
Rai Chand (R. C.) Boral - Pioneer of Playback Singing in Hindi films
Born: 19 October 1903, Kolkata
Died: 25 November 1981, Kolkata
Hiralal Sen Courtesy: BongBlogger
The history of Indian Cinema dates back to 1897 (as per Encyclopedia of Indian Cinema Indiancine.ma) when a foreign photographer produced two short duration films viz. 'Coconut Fair' and 'Our Indian Empire'. However, the pioneer of the Bengali films - Hiralal Sen - is considered to be one of the first Indian film makers who produced a short duration film viz. 'Flowers of Persia'. In 1903, he filmed the popular Alibaba and Forty Thieves, the first full-length Indian film according to Wikipedia. However, it was not until 1913, when Dadasaheb Phalke - considered as the Father of Indian Cinema - made the first ever full length feature film viz. Raja Harishchandra. Since then for almost 18 years, the Indian films were mostly silent - no dialogues and no music.
Indian Film industry witnessed history being created when Ardeshir Irani produced the first Indian sound film viz. Alam Ara which was released on 14th March 1931. The film not only had dialogues, but also had 7 songs in it. The song 'De De Khuda Ke Naam Pyare' sung by Wazir Muhammad Khan is considered to be the first Hindi film song. However, in those days, the songs were sung by the actors themselves. Thus, Zubeida, K. C. Dey, K. L. Saigal, Ashok Kumar, Devika Rani, Shanta Apte, Naseem Bano, etc. all had their share of acting and singing in the films. But, this posed a huge limitation on the film producers and directors since they had to find an actor who can also sing well.
Rai Chand Boral
The Indian Film industry once again witnessed a historical change when Rai Chand Boral along with Pankaj Mullick successfully implemented the Playback singing in the Hindi films in 1935. The film was 'Dhoop Chhaon' produced by New Theatres and the song, "Main Khush Hona Chahoon", had an all women chorus led by Parul Ghosh with Suprabha Sarkar and Harimati picturized in a dance sequence.
For this reason, Rai Chand Boral (widely known as R. C. Boral) is considered to be the pioneer of the Playback music in Indian films. The legendary music composer of yesteryears Anil Biswas used to call R. C. Boral as the "Bhishma Pitamaha" of Indian film music.
Born on 19th Oct 1903, in an affluent and cultured family, Rai Chand's father Lal Chand Boral was a renowned Pakhawaj player and a classical singer. Thanks to his father, Rai Chand was fortunate to have some great tutors in the form of Ustad Mushtaq Hussain Khan (Classical Singer from Rampur Gharana), Ustad Hafiz Ali Khan (Sarod player) and Ustad Masit Khan (Tabla player). Having such Gurus, Rai Chand soon learned to play Tabla and Piano and started doing the Saath Sangat. He attended several music conferences held in Lucknow, Banaras and Allahabad.
At a very young age of 24, in 1927, Rai Chand joined the Indian Broadcasting Corporation's Calcutta station as its Head of Music Department. This was the time when cinema was also getting popular across India. BN Sircar, an England-returned civil engineer, too, was fascinated by cinema. He produced two silent films, 'Chasher Meye' and 'Chor Kanta', and approached Rai Chand to compose for these films. He conducted live orchestra from a pit dug in front of the screen and rose to fame as a musical wizard.
New Theatres Ltd., Calcutta Courtesy: Scroll.in
When Sircar started his own company, New Theatres, on 10th February 1931, Rai Chand was the first choice to head its music department. The team of New Theatres had some very talented individuals like directors Debki Kumar Bose, Pramathesh Barua, cameramen like Nitin Bose and Bimal Roy, sound recordists like Mukul Bose, artists like Kundan Lal Saigal, Prithviraj Kapoor, Pahadi Sanyal, Uma Shashi, Kanan Devi to name a few, and music composers like R. C. Boral, Pankaj Mullick and Timir Baran.
Kundan Lal Saigal
Rai Chand got major break in 1932 with 3 films starring K. L. Saigal. Saigal recorded his first song "Nawazish Chahiye Itni" composed by Rai Chand. However, it took another year (1933) for Rai Chand to prove his mettle as a composer when the New Theatre's film 'Puran Bhagat' was released. It had total 6 songs - 4 sung by Saigal and remaining two sung by K. C. Dey (Manna Dey's uncle). This was Rai Chand's first major hit. Saigal's songs like "Din Neeke Beete Jaate Hain", "Avsar Beeto Jaat Praani Tero", "Raadhe Raani De Daaro Naa Bansari Mori Re" and "Bhaju Main To Bhaav Se Shiri Giridhari" all became extremely popular with many households across India.
Courtesy: Cinestaan
In 1934, the Hindi version of original Bangla film 'Chandidas' was released. The magic of Rai Chand's compositions once again mesmerized the audience. The songs "Tadpat Beete Din Rain", "Dekhat Vaako Hi Roop" (both by Saigal), "Basant Ritu Aayi Aali Phool Khile Daali" and "Marungi Marungi Sakhi" both by Uma Shashi, and "Saari Basant Nyaari Basant" by Pahadi Sanyal and Saigal - all songs were very popular, while the duet "Prem Nagar Mein Banaoongi Ghar Main" by Uma Shashi and Saigal is a song that is remembered even today.
Nitin Bose directed film 'The President' was released in 1937. Rai Chand teamed up with Pankaj Mullick to compose songs for this film. Two of his compositions "Ek Raje Ka Beta Lekar" and "Ek Bangala Bane Nyaaraa" both sung by Saigal became super hits.
Rai Chand had greatest success of his career in 1937 with Debaki Bose directed film "Vidyapati" starring Prithviraj Kapur, Kanan Devi, Pahadi Sanyal and Leela Desai. Rai Chand composed total 15 songs for this film. Songs like "Doley Hirday Ki Naiyya" (Kanan Devi); "Gokul Se Gaye Girdhari" and "Panghat Pe Kanhiya Aata Hai" (both by K. C. Day), "Ambuva Ki Dali Dali Jhum Rahi Hai Aali" (Kanan Devi and Dhoomi Khan) among other compositions were precious pearls of Rai Chand's treasury. Surprising and notably, none of the 15 songs of this film were sung by Saigal!
Courtesy: BombayMann2
In 1938, Rai Chand had another hit with "Street Singer". Out of 4 songs, 3 were sung by Saigal and remaining one by Kanan Devi. "Babul Mora" (Saigal) is an immortal composition and even today is regarded as one of the greatest Bharavis of the Hindi film songs. It has also become the signature of Saigal's gaayaki in the sense that when we remember Saigal, this song comes first to our minds. Rai Chand had narrated his memories of this song in a rare program he did for Vividh Bharati sometime around 1981 - this song was picturized live while shooting. In the song, Saigal is seen with a harmonium in his hands and singing while walking on the road. All the musicians and technicians were walking along with Saigal for recording the song, and it got finalized in just one take! Isn't this amazing?
In fact, it is said that Rai Chand played a major role in shaping up Kundan Lal Saigal's career as a singer in Hindi films.
"Lagan" released in 1941 was possibly last film Saigal had with Rai Chand. It also had some of the wonderful songs like "Kahe Ko Raad Machayi", "Ye Kaisa Anyay Daataa", "Hat Gayi Lo Kaali Ghata" and "Koi Manushya Kitna Hi Bura Kyon Na Ho" all by Saigal were also hits.
Courtesy: YouTube
In 1953, Rai Chand migrated to Bombay and composed music for "Dard-E-Dil". With New Theatres closed, Saigal's sad demise in 1947, changing trends of Hindi Cinema and its music and with the rise of equally talented composers like Sajjad, S. D. Burman, Shankar Jaikishan, C. Ramchandra, etc., Rai Chand also had to change the style of his compositions. Thus we saw a new Rai Chand in "Dard-E-Dil" along with new set of singers in Lata Mangeshkar, Asha Bhosale and Mohammad Rafi! 3 of the total 6 songs composed for "Dard-E-Dil" viz. "Na To Din Hi Din Wo Rahe Mere" (Lata), "Pyar Ho Gaya Muze" (Asha) and "Woh Kaun Hai Jo Nigahon Mein" (Rafi) were all extremely melodious songs that had a scent of fresh air. In the same year, Rai Chand composed 17 songs for "Shri Chaitanya Mahaprabhu".
"Swami Vivekananda" from 1955 and "Nilachale Mahaprabhu" from 1957 were his last Hindi films, while "Natun Fasal" - a Bengali film from 1960 - was his last film as a Composer.
In his musical career of 28 years from 1932 to 1960, Rai Chand composed music for around 75 films (36 Hindi and 39 Bengali). The list of his songs that I could compile from various sources has 296 Hindi songs in it (this list is only indicative and not 100% accurate as information about many songs is not available on the internet).
Some of the interesting statistics regarding Rai Chand's compositions(career spanning 28 years from 1932 to 1960):
Composed music for around 75 films (36 Hindi and 39 Bengali)
296 Hindi songs - out of which 47 songs were sung by Kundan Lal Saigal either as Solo or with others
Between 1932 and 1939, Rai Chand composed 208 out of his 296 Hindi songs for 22 out of 36 Hindi films that he composed for, i.e. almost 70% of his work was done in just first 8 years!
In the first year at Bombay in 1953 (and his second last year in the Hindi film industry), Rai Chand composed 23 songs for 2 films
Lata Mangeshkar has sung total 8 songs under Rai Chand out of which 7 are solos
Some of the great compositions by Rai Chand Boral are given below. Please do click and listen to them.
Rai Chand along with Pankaj Mullick and Timir Baran shaped up the Hindi film music in its formative years. His biggest gift to the Hindi film industry was the introduction of playback singing and we all should be grateful to him for this.
Rai Chand Boral received the Dadasaheb Phalke Award - the highest award in Indian cinema, given by Government of India - in 1978 at the age of 75. Same year, he received the Sangeet Natak Akademi in Creative and Experimental music category, the highest for performing artist conferred by the Sangeet Natak Akademi, India's National Academy for Music, Dance and Drama.
From 1960 until his death in 1981, Rai Chand led a very quiet life mostly behind the curtains.
Let's remember this great composer and salute to his work.
I would like to present two of the Rai Chand Boral's gems to you. Hope you will enjoy and appreciate it.
1. Babul Moraa, Naihar Chhuto Hi Jaae - Street Singer(1938) - K.L.Saigal - Lyricist Arzoo Lucknowi
This is undoubtedly the greatest Bhairavi of the Hindi films produced so far. There is a tale from the time of English rule in India when Wajid Ali Shah - the princeling who was extremely fond of music and dance - was dethroned by the English rulers, he was devastated and wrote a poem Babul Mora to depict the state of his heart and mind. In the film, Saigal with a headband and harmonium in hands sung this song live while shooting the film. Saigal's low pitch voice represents the extreme sadness of the character.
2. Naa To Din Hi Din Wo Rahe Mere - Dard-E-Dil(1953) - Lata Mangeshkar - Lyricist D N Madhok
When I first heard about Rai Chand Boral, I thought he was the composer from 1930's and 40's and never ever imagined that he would have composed in 1950's with the singers that I knew like Lata Mangeshkar, Asha Bhosale and Mohammad Rafi. To my pleasant surprise, he did compose an amazing song for Lata and she with her soulful voice has done full justice to this song.
Videos of both the above songs are placed just before the start of this English version. Please do watch and enjoy. Thanks.
References: (I am grateful to the authors of the following websites for the wonderful content which I could refer while penning this write-up)
